آلودگی‌های خاک؛ معضلی که فراموش شد/ امانتی گران‌بها که متولی ندارد!
به گزارش گروه فضای مجازی ، مرکز پژوهشی آرا در بخشی از گزارش راهبردی «مدیریت منابع خاک امری مهم و مغفول» که توسط اندیشکده افرا گردآوری شده، آورده است: آلودگی خاک به‌عنوان یکی از معضلات زیست‌محیطی عمده در دنیا شناخته می‌شود و قطعا بدون داشتن خاک سالم حیات و زندگی روی زمین امکان پذیر نخواهد بود، چراکه ۹۵% غذای انسان از زمین حاصل می‌شود؛ بنابراین برنامه ریزی برای داشتن خاکی سالم و تولید کننده، لازمه بقای انسان است.
ورود مواد، ارگانیسم‌های زیستی یا انرژی به درون خاک سبب تغییر کیفیت خاک می‌شود، همین مسأله باعث می‌شود که خاک از حالت طبیعی خود خارج و آلوده شود. منابع مختلف ایجاد آلودگی مانند نشت از صنایع مختلف، لوله‌های انتقال ترکیبات نفتی، فلزات سنگین، ضایعات صنعتی و ... باعث کاهش کیفیت خاک، گسترش در سطح آب‌های زیرزمینی و بروز سایر مشکلات محیط زیستی می‌شود.
انواع آلاینده‌های خاک
اولین گروه، آلاینده‌های صنعتی می‌باشد که شامل کلیه آلاینده‌هایی است که توسط فعالیت کارخانجات و کارگاه‌ها وارد خاک می‌شود. این پسماند‌ها شامل پسماندهای: صنایع فولاد، نیروگاه ها، صنایع شیمیایی، صنایع ذوب آهن، صنایع فلزکاری، صنایع نفت (استخراج و پالایش)، صنایع چوب، سلولز و کاغذسازی، صنایع چرم و صنایع مواد غذایی است.
در اکثر شهر‌ها شاهد هستیم که پساب‌های کارخانه‌ها به رودخانه‌ها ریخته می‌شود؛ باید دانست که این مسأله علاوه بر آلودگی آب‌های سطحی و آلودگی خاک به آلوده شدن منابع زیرزمینی نیز منجر می‌شود. دود و آلاینده‌هایی که به صورت گاز و بخارات سمی از دودکش‌های عظیم کارخانه‌ها بیرون می‌آید، علاوه بر آلودگی‌های هوای شهر‌ها و ایجاد مشکلات تنفسی برای انسان ها، باعث تشکیل باران اسیدی می‌شود. باید دانست که بیشترین آلودگی‌ها در منابع خاک، در اطراف پالایشگاه‌ها رخ می‌دهد چراکه فضولات کارخانه‌های صنعتی، شیمیایی، پتروشیمی، نساجی و معادن به‌دلیل وجود فلزات سنگین از جمله وجود سرب، جیوه، نیکل و کبالت از مهم‌ترین آلوده کننده‌های محیط زیست به خصوص خاک هستند.
بحث عمده آلودگی‌های صنعتی تجمع فلزات سنگین در خاک است. از نظر تاریخی آلودگی به این عناصر ابتدا از استخراج معادن و سپس کارخانه‌های ذوب مواد آغاز شد. آلودگی‌های خاک ناشی از کارخانجات ذوب فلزات، زباله‌های شهری و صنعتی، حشره‌کش‌ها و ترافیک اتومبیل‌ها همگی می‌توانند غلظت‌های عناصر سنگین خاک را به حد سمی برسانند. علاوه بر این رسوب این مواد در حفره‌ها و گودال‌ها و به‌دنبال آن تجمع روان‌آب سطحی در این گودال‌ها سبب آلودگی آب‌های زیرزمینی می‌شود؛ از طرفی، غبار حاصل از طوفان در این مناطق سبب گستردگی دامنه آلودگی خواهد شد. بعضی از اثرات زیان بار فلزات سنگین شامل: اختلال فعالیت‌های بیولوژیک خاک، اثرات سمی بر گیاهان و اثرات زیان بار بر انسان در اثر ورود مواد به زنجیره غذایی می‌باشد.
سوپر فسفات‌ها و سنگ آهک معمولاً دارای مقادیری از کادمیوم، مس، منگنز، نیکل و روی بوده و استفاده از آن‌ها آلودگی خاک را به دنبال دارد. آرسنیک که در حشره کش‌ها استفاده داشت، به علت پایداری درازمدت در محیط دیگر استفاده نمی‌شود. فلزات سنگین در ترکیب قارچ‌کش‌های آلی، علف‌کش‌ها و حشره‌کش‌ها حضور دارند که با به‌کارگیری آن‌ها، موجبات آلودگی خاک فراهم می‌شود. برخی از فلزات سنگین مانند کادمیوم و روی از فرسایش لاستیک‌ها، سرب از احتراق بنزین و وانادیوم، کرم و تنگستن از خوردگی فلزات، تولید و وارد محیط می‌شوند.
مواد نفتی و مشتقات آن که دومین گروه از آلاینده‌های خاک را به وجود می‌آورند، ممکن است در اثر حمل‌ونقل یا ذخیره‌سازی موجب آلودگی خاک شوند. هر قدر مواد نفتی به عمق بیشتری از خاک نفوذ کنند، رفع آلودگی مشکل‌تر و هزینه پاک سازی آن چند برابر خواهد بود. آلودگی‌های نفتی پیامد اجتناب‌ناپذیر افزایش سریع جمعیت و فرآیند صنعتی شدن است که به‌دنبال آن، آلودگی خاک توسط مواد هیدروکربنه نفتی به شکلی وسیع در اطراف تأسیسات اکتشاف و پالایش و به شکل موضعی در مسیر انتقال این مواد قابل مشاهده است. برخی از باکتری‌ها و میکرواگانسیم‌ها در خاک می‌توانند موجب تجزیه مواد نفتی شوند. علاوه بر انتشار مستقیم این آلاینده ها، غبارات حاصل از سوخت گاز‌های همراه نفت، طی سالیان متمادی مواد سمی بسیاری را به خاک‌های منطقه اضافه کرده است. متداول‌ترین آلاینده‌های نفتی در خاک شامل نفت، گازوئیل، حلال‌های کلردار، ترکیبات بنزن، تولوئن، اتیل بنزن زایلن (BTEX)، هیدروکربن‌های آروماتیک چند حلقه‌ای (PAHS) و ... است. از جمله علل آلودگی نفتی، تصادف تانکر‌های نفت، بمباران، پخش مواد نفتی و مشتقات آن و برخی فعالیت‌های بی ملاحظه انسان و ... است.
سهم صنایع پتروشیمی و نفت در تولید پسماند خطرناک و سمی ۵ درصد در بین کل صنایع است؛ عناصر رادیواکتیو نیز از آلاینده‌های خطرناک به‌شمار می‌روند. پس از حادثه چرنوبیل در آوریل ۱۹۸۶ که باعث آزاد شدن عناصر رادیواکتیو در محیط شد، تحقیقاتی در مورد رادیو ایزوتوپ‌ها در سیستم خاک آغاز شد. حرکت عناصر رادیواکتیو در خاک به نوع ایزوتوپ، تراکم آن‌ها و همچنین ماهیت فیزیک‌وشیمیایی خاک مورد نظر بستگی دارد.
سزیم و استرانسیوم محصولات واکنش‌های شکست هسته‌ای هستند و به‌طور دائم در اثر آزمایش سلاح‌های اتمی، نیروگاه‌های هسته‌ای و بازفرآیند سوخت‌های هسته‌ای وارد محیط می‌شوند. سزیم و استرانسیوم که شبیه پتاسیم و کلسیم هستند، در موجودات زنده شدیداً فعال بوده و به آسانی توسط موجودات زنده خاک جذب می‌شوند.
زباله‌ای که می‌تواند طلای کثیف باشد و نیست!
سومین گروه، آلاینده‌های شهری (مواد زائد و زباله) می‌باشند که یکی از مهم‌ترین منابع آلوده کننده خاک‌ها هستند. شیرابه زباله‌ها می‌تواند به داخل زمین نفوذ کرده و منابع آبی را نیز آلوده کند. این در حالی است که همه کشور‌های پیشرفته زباله‌ها را طلای کثیف می‌نامند و با بازیافت و تولید کمپوست به زباله‌ها ارزش‌افزوده می‌دهند.
پتانسیل آلودگی فضولات آلی اعم از خانگی یا روستایی، بالا بوده و می‌تواند به‌عنوان یکی از عوامل مؤثر آلوده کننده منابع آب، خاک و در شرایطی هوا به‌شمار آید. از معایب به‌کارگیری خاک به‌عنوان انبار فضولات آلی می‌توان به آلودگی خاک ناشی از فلزات سنگین و دیگر عناصر سمی محتوی آن‌ها، آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی ناشی از آب‌دویدگی سطحی و آب‌شویی فضولات به‌ویژه از نوع دارنده نیترات در مناطق مرطوب و نیمه‌مرطوب، آلودگی هوا ناشی از پراکندگی ذرات فضولات آلی در شرایط خشک، اشاعه بیماری-های مختلف به‌وسیله موجودات زنده میکروبی فضولات آلی اشاره کرد.
از آلاینده‌های کشاورزی مؤثر در آلودگی خاک می‌توان استفاده بیش از حد سموم و کود‌های کشاورزی، آنتی بیوتیک‌ها و هورمون‌ها در دام و آبیاری مزارع با فاضلاب‌های آلوده را نام برد. مصرف غیربهینه کود‌های شیمیایی و سموم دفع آفات نباتی با تجمع فلزات سنگین، ترکیبات آلی پایدار و ... خاک را آلوده می‌سازد. آلودگی خاک ناشی از به‌کارگیری کود‌ها از طریق تغییر در خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک به‌وجود می‌آید. کود‌های معدنی از سه طریق تغییر غلظت املاح، تغییر pH و ایجاد مسمومیت؛ خصوصیات شیمیایی خاک را تحت تأثیر قرار داده و آلودگی آن را سبب می‌شوند که جلوگیری و محدود کردن آن نیز به دو روش، عدم یا کاهش کاربرد آن‌ها در خاک و مدیریت صحیح خاک و نبات در جهت ممانعت از گردش بیشتر آن‌ها صورت می‌گیرد.
بیشتر پسماند آفت کش‌های جست‌وجو شده در خاک یا مربوط به ترکیبات شیمیایی معدنی پایدار، چون آرسنیک، مس یا سرب بوده که تا پیش از جنگ جهانی دوم از آن‌ها به عنوان حشره کش یا قارچ کش استفاده شده و یا مربوط به هیدروکربن‌های کلره پایدار است که پس از جنگ کشف و استفاده شده‌اند.
تصور می‌شود ذرات سموم موجود در هوا در سطح ذرات گردوغبار موجود در هوا متمرکز شده و پس از بارندگی به‌صورت قطرات حاوی حشره کش به خاک وارد شوند. انتقال ذرات حشره کش از طریق باران به زمین از اهمیت بیشتری برخوردار است و مقدار سمی که از این طریق به خاک می‌رسد، قابل توجه است. کود‌های شیمیایی خواص خاک را تغییر می‌دهند؛ یعنی نفوذپذیری خاک را نسبت به هوا و آب کم و اصطلاحاً خاک‌ها را سخت می‌کنند.
آلاینده‌های بیولوژیکی و بیماری زا چهارمین عامل آلودگی خاک هستند که در سه گروه طبقه بندی می‌شوند: گروه اول، ارگانیسم‌های بیماری زای دفع شده انسان که به وسیله تماس مستقیم با خاک آلوده و یا مصرف میوه و سبزیجات روییده در خاک آلوده به انسان منتقل می‌شود (انسان - خاک - انسان)؛ مانند وبا، تیفوئید، اسهال باسیلی، آسکاریس و... می‌باشند؛ گروه دوم: ارگانیسم‌های بیماری زای حیوانات که در اثر تماس مستقیم افراد با خاک آلوده به مواد دفعی حیوانات به انسان منتقل می‌شود (حیوان - خاک - انسان)؛ مانند لپتوسپیروز، سیاه‌زخم، تب کیو و گروه سوم، شامل: ارگانیسم‌های بیماری زا که به‌طور طبیعی در خاک یافت می‌شوند و انسان در اثر تماس مستقیم با این قبیل خاک‌ها آلوده می‌شود (خاک - انسان)؛ مانند کزاز، بیماری‌های قارچی و بوتولیسم خواهد بود.
منابع خاک هر کشور یکی از ثروت‌های ملی آن کشور محسوب می‌شوند. خاک امانتی گران بهاست که تداوم حیات بشر بر روی کره زمین به حفظ و بقای آن وابسته است. خاک ظرف ذخیره آب و بزرگترین ذخیره کننده آب در طبیعت است و عاملی مؤثر در بهره وری مصرف آب در کشاورزی محسوب می‌شود. خاک بزرگترین منبع کربن در خشکی‌ها بوده و در ترسیب کربن نقش به‌سزایی دارد. در هر گرم خاک چندین میلیارد میکروارگانیسم وجود دارد و در حفظ تنوع زیستی طبیعت اهمیت زیادی دارد. بسیاری از نیاز‌های حیاتی انسان در دل خاک نهفته است. خاک در تولید غذا، پوشاک، چوب، مـواد اولیـه صـنعت و انـرژی، ذخیـره و تصـفیه آب، فعالیت‌های عمرانی و شهرسازی، دفن پسماند‌ها و پساب‌ها، ذخیره کربن اتمسفر، تأمین نیاز‌های زیباشناختی انسـان و... استفاده می‌شود.
از ۱۶۵ میلیون هکتار وسعت کشور، تنها حدود ۷۶ میلیون هکتار آن دارای خاک است و ایران با داشتن رتبه ۱۸ از لحاظ وسعت خاک قابل کشت، فقیر محسوب می‌شود و تنها ۱۱ درصد سطح کشور و ۲۴ درصد خاک‌های کشور را خاک‌های قابل کشت تشکیل می‌دهند. همین منابع اندک خاک به اشکال گوناگون به لحاظ کمی و کیفی دارای روند قهقرایی است. تغییر کاربری اراضی حاصل خیز، فرسایش خاک، قاچاق خاک، گسترش شوری، کاهش بنیه حاصل خیزی، فقر مواد آلی خاک، روش‌های نامناسب شخم و عملیات زراعی، فقدان قوانین و ضوابط برای استفاده مناسب و جلوگیری از تخریب و آلودگی خاک، ورود آلاینده‌ها به خاک، فرونشست و اثرات ناشی از تغییر اقلیم، از جمله مسائلی هستند که کمیت و کیفیت منابع خاک را تهدید می-کنند.
یک دهه از تدوین «لایحه جامع خاک» می‌گذرد، اما همچنان مسأله خاک در کشور با بی توجهی و بی مهری مسئولان مواجه است؛ بدون شک اگر این لایحه عملیاتی شود، بسیاری از مشکلات در این بخش برطرف خواهد شد.
منبع: مرکز پژوهشی آرا
: انتشار مطالب و اخبار تحلیلی سایر رسانه های داخلی و خارجی لزوماً به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفاً جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه ای منتشر می شود.