پیش‌بینی وقوع زلزله در ایران؛ ممکن یا غیر ممکن؟
به گزارش گروه فضای مجازی ،زمین لرزه‌ای به وسعت 5.2 ریشتر چهارشنبه شب شهر تهران را لرزاند و حتی در استان های البرز و قم و بخش هایی از قزوین و مرکزی و گیلان نیز احساس شد.
پس از این حادثه شهروندان تهرانی از ترس ریختن آوار و لرزیدن دوباره زمین تا ساعت‌ها بیرون از خانه ماندند چراکه نمی‌دانستند این لرزش‌ها به خاطر پس لرزه بوده یا زلزله اصلی.
به دنبال این حادثه سؤال‌های زیادی در میان اذهان عمومی ایجاد شد، از طرفی بازار داغ شایعات هم بر این نگرانی ها افزود. چه در شب زلزله و چه حتی در روزهای بعد از آن، این کانال ها و شبکه های اجتماعی بودند که هر یک به زبان کارشناس یا مطلعی خبر از وقوع حادثه ای تلخ می دادند که حتی زمانش هم تعیین شده بود.
این شایعات گاهی به قدری پررنگ بود که بسیاری به «رخداد» آن باور پیدا کرده بودند و درصدد مکانی جایگزین برای زندگی در خارج از شهر بودند، اما آیا می‌توان زمان زمین لرزه و فعال شدن گسل‌ها را پیش‌بینی کرد و اگر این امکان وجود دارد، چرا هنوز این تکنولوژی به ایران نرسیده است؟ «سعید منتظر القائم»، پژوهشگر مهندسی زلزله به این سؤال‌ها پاسخ می‌دهد.
آیا به‌طور قطعی می‌توان زمان فعال شدن گسل‌ها را پیش‌بینی کرد؟
بله. تا حدودی این کار قابل پیش‌بینی است. به‌طوریکه با بررسی علائم فعالیت گسل‌ها می‌توان از فعال شدن آنها تا حدودی مطلع شد.
پیدایش زلزله‌های خفیف یکی از علائم فعال شدن گسل‌ها محسوب می‌شود و با بررسی این لرزش‌ها می‌توان فهمید چه گسل‌هایی فعال شده‌اند و امکان وقوع لرزش‌های عمده آتی را در آنها ارزیابی کرد.
بنابراین با توجه به این موضوع می‌توان زمان دقیق زلزله را نیز پیش‌بینی کرد؟
پیش‌بینی انواع مختلفی دارد. ما نمی‌توانیم ساعت، روز و حتی ماه زلزله را با دقت لازم و اطمینان لازم پیش‌بینی کنیم اما به صورت دراز مدت و میان مدت امکان پیش‌بینی وجود دارد.
بر همین اساس از راه بررسی تغییرشکل‌های پوسته زمین وعوامل دیگر نظیر تاریخچه وقوع زلزله‌های گذشته، می‌توان ازفعال بودن گسل و امکان وقوع زلزله در دوره دراز مدت آگاه شد و حتی درصد احتمال وقوع زلزله را در یک دوره میان مدت یا دراز مدت پیش‌بینی کرد.
به عنوان مثال در شهر‌های عمده کالیفرنیا نظیر سان فرانسیسکو با انجام تحقیقات تیمی وسیع، احتمال وقوع زلزله‌های مختلف در سی سال آتی تخمین زده شده و نتایج آن برای اطلاع عموم منتشر می‌شود.
البته این کار راه حل مناسبی برای واکنش مردم و مسئولان به منظور تخلیه و آماده باش نیست، اما می‌توان بر اساس آن به اقدامات میان مدت و دراز مدت نظیر تقویت نظام مدیریت بحران، تشدید فعالیت‌های پایشی و افزایش دستگاه‌های زلزله نگاری، اقدامات مقاوم‌سازی زیر ساخت‌های عمومی نظیر پل‌ها، بیمارستان‌ها، مدارس و حتی ساختمان‌های شخصی پرداخت و بویژه کنترل کیفیت ساختمان‌سازی جدید را تشدید کرد.
ما از این طریق می‌توانیم تنها پیش‌بینی کنیم که در میان مدت یا دراز مدت زلزله اتفاق می‌افتد اما با اطلاع از آن نمی‌توان دستور تخلیه شهر را داد.
روش‌های مختلفی برای پیش‌بینی زمان زلزله در کشور‌های مکزیک و ژاپن ایجاد شده، ایران چرا در این زمینه هنوز فعالیتی انجام نداده یا اگر انجام داده چرا هنوز از آن استفاده نمی‌کنند؟
روش‌هایی در این کشور‌ها بر اساس ثبت حرکات زمین لرزه ابداع شده که با استفاده از آن می‌توان در محل وقوع زلزله از وقوع آن آگاه شد و چند ثانیه قبل، رسیدن امواج مخرب زلزله به منطقه مورد نظر را پیش‌بینی کرد.
این روش‌ها همانطور که گفته شد در مکزیک و ژاپن و بعضی کشور‌های دیگر استفاده می‌شود. در ایران نیز اقداماتی در این زمینه انجام شده که هنوز در مراحل مقدماتی است.
سازمان مدیریت بحران شهر تهران در حال ایجاد ایستگاه‌هایی به صورت آزمایشی در تهران است. هرچند این فعالیت‌ها هنوز در مرحله مقدماتی بوده و توسعه لازم را پیدا نکرده است.
تا چند ثانیه قبل از وقوع زلزله را براساس این روش‌ها می‌توان پیش‌بینی کرد؟
در این روش‌ها ایستگاه‌هایی در نزدیکی مناطق زلزله خیز ایجاد می‌شود تا از وقوع زلزله آگاه شوند و به وسیله امواج مخابراتی رسیدن امواج مخرب زلزله را چند ثانیه قبل اطلاع دهند.
این روش‌ها اغلب برای استفاده در اقداماتی مانند خارج کردن نیروگاه‌های هسته‌ای و دستگاه‌های خطرناک از مدار، مسدود کردن پل‌ها، قطع گاز و کاهش سرعت قطار‌ها استفاده می‌شود. البته این روش به اندازه‌ای که درمحل‌هایی نظیر مکزیک و ژاپن می‌تواند مؤثر باشد در ایران کارایی ندارد.
به‌طور کلی برای پیش‌بینی زلزله نمی‌توان عدد ثابتی ارائه کرد چراکه این اعداد تابع فاصله هستند.مثلا اگر کرج زلزله شود شهرک غرب مثلاً ۸ ثانیه، تهرانپارس ۱۵ ثانیه و رودهن ۲۴ ثانیه زمان هشدار خواهند داشت.
البته اعداد فوق تقریبی هستند اما هر چه دورتر شویم زمان قابل استفاده برای هشدار بیشتر می‌شود معمولاً از تفاوت سرعت امواج طولی و عرضی برای این منظور استفاده می‌شود. امواج طولی نسبتاً بی‌خطر بوده ولی با سرعت بیشتر حرکت کرده و زود‌تر می‌رسند.
اما امواج عرضی که مخرب هستند کم سرعت‌تر بوده و دیر‌تر می‌رسند.اگر ازاین تفاوت سرعت استفاده شود.چنین خواهیم داشت،فاصله ۱۲ کیلومتری ۴ثانیه،فاصله ۲۰ کیلومتر ۶تا ۷ ثانیه،فاصله ۳۰ کیلومتر ۸ تا ۹ ثانیه،فاصله ۵۰ کیلومتر ۱۴ تا ۱۵ ثانیه،فاصله ۸۰ کیلومتر ۲۳ ثانیه و فاصله ۱۲۰ کیلومتر ۳۳ ثانیه.
علت تفاوت این موضوع بین ایران و مکزیک و ژاپن چه چیزی می‌تواند باشد؟
ویژگی زمین شناسی بین ما و آن کشور‌ها است که باعث این تفاوت می‌شود. در این محل‌ها فاصله‌ای قابل توجه (بیش از صد کیلومتر) بین محل گسل مسبب زلزله و محل‌های آسیب پذیر مورد نظر وجود دارد.
این فاصله مکانی زیاد باعث می‌شود که زمان لازم برای رسیدن امواج مخرب به محل زیاد شده و لذا زمان قابل استفاده برای واکنش زیاد شود و گاه به بیش از یک دقیقه برسد.
به‌طور مثال زمانی که در دریاهای پیرامون ژاپن زلزله‌ای به بزرگی 8 ریشتر اتفاق بیفتد، ابتدا وقوع زلزله از طریق ثبت آنها در همان محل درک می‌شود.
سپس سیستم با محاسبه مشخصات حادثه و چگونگی انتشار امواج زلزله ظرف کمتر از ده ثانیه، هشدار را از طریق سیستم‌های مخابراتی به محل‌های در معرض خطر مخابره و هشدار صادر می‌شود.
از آن به بعد مردم و دستگاه‌های مختلف زمانی نسبتاً طولانی، گاه بیش از یک تا دو دقیقه برای واکنش‌ها خواهند داشت. البته این واکنش‌ها از قبل برنامه‌ریزی شده و هر دستگاه می‌داند که چه واکنشی باید انجام دهد و حتی بسیاری از واکنش‌ها اتوماتیک توسط کامپیوتر انجام می شود.
مثلاً قطع شیر‌های گاز یا از مدار خارج کردن دستگاه‌ها یا فرایند‌های خطرناک از کار یا توقف فعالیت نیروگاه‌های هسته ای. مردم نیز می‌دانند که چه واکنشی داشته باشند، مثلاً تخلیه یا پناه‌گیری یا دور شدن از جاهای خطرناک.
مثلاً کارگری را در نظر بگیرید که روی داربست کار می کند ویا نزدیک پاتیل مواد مذاب است و با شنیدن هشدار، چند ثانیه برای دور شدن از وضعیت یا موقعیت خطرناک فرصت خواهد داشت. خوشبختانه یا متأسفانه هنگام بروز زلزله در کشور ما، عموماً تنها
30 تا40 کیلومتری اطراف گسل مسبب، تحت تأثیر تکان‌های مخرب زلزله قرار می‌گیرند و بر همین اساس زمان هشدار زیادی قبل از زلزله بویژه برای زلزله‌های با بزرگی نه چندان زیاد وجود ندارد، ولی به هر حال این زمان برای زلزله‌های بزرگتر و بویژه اقدامات اتوماتیک مورد استفاده است که در هر کدام باید واکنش یا اطلاع‌رسانی عمومی ویژه‌ای انجام شود.
دستگاهی هم وجود دارد که با واردکردن آن بتوانیم همان چند ثانیه قبل رسیدن امواج مخرب زلزله را پیش‌بینی کنیم؟
بله. دستگاه‌های شتاب نگار می‌توانند کمک مؤثری به این موضوع کنند. چندین نمونه از این دستگاه تا به حال به کشور وارد شده است.سازنده‌های ایرانی نیز در حال ساخت نسخه‌هایی از این دستگاه‌ها هستند و کار برای افزایش کیفیت آنها ادامه دارد. بنابراین نیاز جدی داریم که دستگاه‌های لازم برای این منظور تأمین شده و در محل‌های حساس نصب شوند.
منبع:روزنامه ایران