آیین‌های "چله شو" در مازندران
به گزارش گروه فضای مجازی ،ایرانیان نزدیک به چند هزار سال است که شب چله( یلدا) آخرین شب پاییز را که بلندترین و تاریک‌ترین شب در طول سال است تا سپیده دم بیدار می مانند و در کنار یکدیگر خود را سرگرم می‌کنند تا اندوه غیبت خورشید و تاریکی و سردی؛ روحیهٔ آنان را تضعیف نکند تا با به روشنایی گراییدن آسمان به رختخواب روند و بیاسایند.
ایرانیان در این شب باقی مانده میوه‌هایی را که از تابستان و پاییز انبار کرده بودند مانند هندوانه و انار به همراه خشکبار و تنقلات می‌خوردند و دور هم، گرد هیزم افروخته می‌نشستند تا سپیده دم بشارت روشنایی دهد زیرا به زعم آنان در این شب تاریکی و سیاهی در اوج خود است.
جشن شب چله در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شب نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می‌شود. شعرخوانی و داستان خوانی امروز همانند قدیم اجرا می شود به این صورت که خانواده‌ها در این شب گرد هم می آیند و پیرترها برای همه قصه تعریف می‌کنند.
آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است که هر کدام جنبهٔ نمادین دارند و نشانهٔ برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند، این میوه ها که اغلب دانه‌های زیادی دارند، نوعی جادوی سرایتی محسوب می‌شوند که انسان‌ها با توسل به برکت خیزی و پر دانه بودن آنها، خود را نیز مانند آنها برکت آور می کنند و نیروی بازوی را در خویش افزایش می دهند و همچنین انار و هندوانه با رنگ سرخشان نمایندگانی از خورشید در شب به شمار می روند.
در شب یلدا نیز مانند جشن تیرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ مرسوم است. حاضران با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی و یا پُری آن، آینده گویی می کنند.
علی حسن نژاد محقق آداب و رسوم مازندران در مورد این شب خاص و آداب و رسوم آن، می‌گوید: این نشانه گذاری ها پیش از اینکه در زمین شروع شود از آسمان و از حرکت سیاره‌ها و ستاره‌ها اتفاق افتاده، همچنین الهام از ستارگان مبنای حرکت، ساختن خانه و بسیاری از اقدامات دیگر در ایران بوده و همچنین در طولانی تر بودن شب یلدا نسبت به سایر شب‌ها نگاه اساطیری در آن نهفته است.
وی درباره روایت‌های پیشینیان در مورد شب یلدا، می افزاید: نخستین شب زمستان شب تولد میترا است، در نگاه میترایی با دو موجود خیر و شر رو به رو هستیم که در بیرون راندن از آتش و اهریمن در تقابل با یکدیگر هستند در جنگ میان "تاریکی و روشنایی" و "روز و شب" به آن مرحله می رسد که در جدال شب بر روز پیروز می‌شود و ساعت شب بیشتر از روز شده و حکومت شب بیشتر می شود.
این محقق خاطرنشان می کند: در امتداد این ممکن است که روز دیگر به وجود نیاید و از این رو باید این شب را تا صبح بیدار بود و به آفتاب امید داد تا روز پدیدار شود، به همین دلیل این شب را تا صبح روز نخست زمستان بیدار می مانند و به میترا یا همان آفتاب کمک می کردند تا بر جنگ با شب پیروز شود.
حسن نژاد با بیان اینکه از دیگر اقدامات در این شب توسط پیشینیان این بود که در این شب ها آتش می افروختند به طوری که اعتقاد داشتند پلیدی با برافروختن آتش از خانه بیرون می‌رود، می افزاید: از آنجایی که در زمان گذشته روشن نگه داشتن آتش دشوار بود این امر بسیار حائز اهمیت بوده و کسانی که مهارت این کار را داشتند باید آتش را روشن نگه می داشتند.
وی می گوید: در گرد هم نشینی وقتی افراد گرم می شدند به این حالت آتشان می گفتند که بیشتر در خراسان انجام می شد و همچنین در مازندران قدیم نیز روستایی وجود داشته به نام" آتشان " که در تقسیم بندی ها در فیروزکوه قرار گرفته است.
این محقق ادامه می دهد: شب آخر آذر و اول دی به نام "میترا "و یا نام دیگر آن که ایرانی ا ست به نام "یلدا" و نام دیگر ایرانی آن "شب چله"و نام مازندرانی آن"چله شو " است که فاصله میان گت چله و خورد چله 40 روز و در کوهستان‌ها ۶۰ روز است.
حسن نژاد می گوید: یلدا واژه ای "سریانی' است و سوریان متعلق به تمدن بین النهرین در عراق که زبان و خطی متفاوت داشتند و این افراد پس از ظهور دین مسیحیت؛ مسیحی شده و در ایران نیز حضور پیدا می کنند و گسترش دهنده ادیان مسیحی می شوند و هنوز کسانی هستند که "سریانی" باشند.
وی می افزاید: "سریان " به معنای تولد شکست ناپذیر بوده و مردم آن زمان این شب را به اسم تولد حضرت مسیح مد نظر قرار داده و با آغاز زمستان مصادف است که بعدها به نام جشن شب یلدا یعنی "ولادت خورشید شکست ناپذیر" و سپس به نام " ناتائل" و پس از آن به "نوئل" تغییر پیدا می کند به طوری که نام "بابانوئل" که مظهر مهر و مهربانی است از اینجا نشأت گرفته است و این جشن از طریق سریانی ها وارد ایران شده و به نام" یلدا " در ایران ماندگار می شود و اشعار زیادی در رابطه با شب یلدا در ایران وجود دارد.
این محقق اظهار می کند: ولادت حضرت مسیح در شب اول دی نیست و در شب چهارم دی بوده و دلیل آن این است که مسیحیان تقویم خود را اصلاح کرده و سال کبیسه به آن اضافه می کنند و این موجب می شود تا تولد حضرت مسیح از شب ۲۱ دسامبر و یا اول دی به ۲۵ دسامبر تغییر کند و سال نو میلادی آغاز تولد حضرت مسیح است.
حسن نژاد به مراسمات این شب در مازندران اشاره کرده و می گوید: از جمله مراسمات شب یلدا خواندن فال حافظ است و همچنین برای کسانی که سواد نداشتند به جای خواندن فال حافظ؛ سینی گردو روی کرسی قرار داده و هر شخص مشتی از گردو برمی‌داشت و در زیر بالش خود می‌گذاشته به طوری که صبح هنگام بیدار شدن از خواب، نیت می‌کرده و گردوها را می شکسته و اگر مغز خوب و سفیدی داشت نشان دهنده این بوده که فال خوب است.
وی خاطرنشان می کند: همچنین"قاشق زنی" از دیگر مراسمات شب یلدا بوده به طوری که شخصی که لال بود قاشق بزرگ در دست داشته و به منزل افراد مراجعه کرده و برای او در قاشق بزرگ خوراکی و تنقلات می‌گذاشتند و در مازندران اعتقاد بر این بوده که پس از انجام این مراسم لال بودن فرد بر طرف می شود.
این محقق یادآور شد: همچنین از بازی های معروف شب یلدا "زومه زومه" و "بورده بورده کا" است.
* شب یلدا یا "چله شو" در مازندران
شب یلدا به زبان مازندرانی؛ چله شو، شامل گت چله و خورد چله و شب اول زمستان است که در زندگی اهالی مازندران دارای آداب و رسوم خاصی است.
در این شب، زنان خانه از صبح روز آخر پاییز خانه را برای بر پایی یک مراسم کوچک سنتی آماده می کنند و در این شب حتما برنج پخت می شود. مردم اعتقاد دارند که این شب یک شب خوب و شادی آور است و شگون ندارد که بی غذا باشند.
در این شب بنا به سنت دیرین همه افراد خانواده دور هم جمع می شوند و با خوردن هندوانه، ماست، میوه و آجیل؛ سرمای فصل زمستان را از خود دور می کنند. اعتقاد بر این است که با خوردن ماست یا هندوانه در شب یلدا، هرگز در زمستان سردشان نمی شود.
آجیل و شب چره که شامل دانه هایی چون گندم و نخود برشته، تخم هندوانه و کدو، بادام، پسته، فندق، کشمش، انجیر و توت خشک است نیز فراموش نمی شود البته گردو که از میوه های اصلی سر سفره شب یلدا است.
برخی از خانواده های مازندرانی در شب یلدا، پس از خوردن شام، برای شب نشینی به خانه خویشاوندان بزرگتر و یا همسایه ها می روند. در این شب دختران دم بخت با پوشاندن صورت خود از هفت خانه چیزی می گیرند اگر کسی آنها را ندید و نشناخت حتما به آنچه نیت کرده اند، می رسند.(البته این رسم امروزه کمرنگ شده است)
در سال های نه چندان دور مردم روستاها که به بستنی یا سایر تنقلات در فصل زمستان دسترسی نداشتند از مخلوط کردن برف و شکر نوعی فالوده درست می کردند و می خوردند.
خوشحال ترین افراد خانه در چله شو بچه های خانه هستند و قبل از تناول شب چره، پدر خانه یا یکی از اهالی باسواد خانه، لای قرآن را می گشاید و یک صفحه از آن را قرائت می کند، برای اموات خود و اهل محل از دوست و آشنا درخواست آمرزش از درگاه خداوند می کند. در این شب، شب نشینی مفصلی برگزار می شود.
همچنین کسانی که نامزد می گیرند تمام تنقلات این شب و پوشاک حتی گاه گوسفند را هم به خانه دختر می برند.
اکبر رستگار استاد موسیقی سنتی و خواننده بومی مازندران خاطرنشان می کند: یلدا زادروز یا تولد است که از زبان سامی وارد زبان پارسی شده است و یلدا به بلندترین شب سال نیز گفته می شود.
وی با اشاره به اجرای این مراسم در روستاهای مازندران و حضور موسیقی در این شب می گوید: شعرخوانی و فال حافظ که برنامه اصلی این شب بوده و خانوادهایی که نوازنده و خواننده هم در جمع خود داشتند شب خاطره انگیزی را با "گَلی به گَلی" خواندنشان برای همه ساز می کردند.
این استاد موسیقی سنتی مازنی می گوید: موسیقی که اختصاصا مربوط به این آیین باشد وجود نداشته اما اشعار زیادی توسط شاعران در مورد شب یلدا سروده شده و در جمع ترانه های عاشقانه با موضوعات متنوع خوانده می شد.
رستگار اظهار می کند: موسیقی همیشه بیان احساس و روایت گر زندگی مردم بوده و در شب یلدا نیز با موسیقی روح و روان را نوازش می دادند.
وی ادامه می دهد: فردای شب یلدا؛ گت چله روزی است که آفتاب نماد روشنی بر سیاهی شب چیره می شود و زمین نفس تازه می کند و از این رو آوازهای محلی که به نوعی نشان از امیدواری و استقامت دارد نیز در آن شب خوانده می شود.
این استاد موسیقی سنتی می گوید: اهالی روستاهای مازندران در شادی مراسم چله شو، بیشتر از سایر مکان ها اهمیت این شب را درک کردند و در این شب طولانی سرد و برفی و در کنار بخاری های هیزمی و کرسی های گرم، بسیاری از قول و قرارهای زندگی در میان اقوام و محلی ها تبادل نظر می شود و در این شب بیشتر شب چره ها مثل حلوا، کیک، شیرینی و گندم برشته حاصل سلیقه و هنر زنان و دختران خانه است و بنا به سلیقه زنان خانه شاخه ای از گل یا سبزه در سفره چله شو قرارداده می شود.
رستگار خاطرنشان می کند: برخی از خانواده های مازندرانی جهت مبارکی چنین شبی یک بره گوسفند را جهت خیر و برکت در خانه می آورند. پیران اعتقاد دارند که در این شب زمین نفس می کشد و از این به بعد روزها بلند شده و شب ها کوتاه می شود.
وی از انار و هندوانه به عنوان دو نماد از شب یلدا یاد کرد و می گوید: یلدا شبی است که می گویند خورشید در آن متولد شده و هر روز که از آن می گذرد، یک دقیقه به طول روز اضافه می شود.
این استاد موسیقی سنتی مازنی با اشاره به اینکه جشن شب یلدا بسیاری از مضامین ایران کهن و اسطوره ها را با خود دارد که قابل تامل است، می افزاید: یکی از رسومات شب یلدا تفال زدن به حافظ در میان خانواده ها بوده که به مراسم شب یلدا اضافه شده است.
رستگار تاکید می کند: اهمیت به موسیقی و خواندن آوازهای بومی باید مورد توجه جوانان قرار گیرد تا این زبان گویا در زمره آهنگ های کتولی، طالبا و امیری که از قدمت دیرینه ای برخوردار است سینه به سینه به نسل های بعد انتقال یابد.
وی در پایان تصریح می کند: رسومات ایرانیان و مازندرانی ها بسیار حائز اهمیت بوده و عموما به دلیل بسط موضوع با اهمیت کانون خانواده و دور هم نشینی و شاد بودن بوده که امید است با زنده نگه داشتن این آیین ها بتوان ستون های محکم تری برای انسجام میان خانواده ها و ارتباطات تنگاتنگ به دور از فضای مجازی؛ ساخت.
منبع:ایسنا