شرایط اعطای آزادی مشروط چیست؟
گاهی پیش می‌آید که مجرم قبل از خاتمه دوران محکومیت، اصلاح شده و دیگر بار به فکر ارتکاب جرم نمی‌افتد. در این حالت، دیگر نیازی نیست که مجرم بقیه مدت محکومیت خود را در زندان به سر برد، چرا که هدف از مجازات که همان اصلاح و بازسازی فرد محکوم است، فراهم شده و منطقاً دلیلی بر ادامه حبس وجود ندارد. به همین جهت، شایسته است که زندانی به صورت مشروط آزاد شده و اگر در دوران آزادی، مرتکب جرم جدیدی نشود و به توصیه و دستورات دادگاه عمل کند، آزادی مشروط او قطعی گردد و الا، مجدداً روانه زندان شده تا مابقی دوران محکومیت را تحمل کند.
در واقع، آزادی مشروط مرحله جدیدی بین زندان و آزادی کامل بوده و حداقل متضمن این مزایاست که محکومین به جرایم، ضمن اقامت کم و بیش طولانی در محیط زندان، به کمک برنامه‌های اصلاحی و تربیتی به تدریج آماده بازگشت به جامعه شده و در نتیجه، از خطراتی که ورود بدون قید و شرط و ناگهانی یک زندانی به جامعه به وجود می‌آورد، جلوگیری می‌کند.
شرایط اعطای آزادی مشروط
این شرایط مربوط به عدم وجود سابقه محکومیت به حبس، اجرای قسمتی از مجازت زندان، حُسن اخلاق و رفتار، پیش‌بینی عدم تکرار جرم و پرداخت ضرر و زیان مدعی خصوصی است.
1ـ عدم وجود سابقه محکومیت به حبس: آزادی مشروط تنها به محکومی اعطا می‌شود که برای اولین بار و به علت جرمی به مجازات حبس محکوم شده باشد. در نتیجه، هرگاه محکوم، دارای سابقه محکومیت به مجازات حبس باشد، نمی‌تواند از مزیت آزادی مشروط استفاده کند. قانونگذار بدون توجه به نوع جرم ارتکابی مجرم، تنها «مجازات حبس» را پایه اعطای آزادی مشروط قرار داده است.
2ـ اجرای قسمتی از مجازات زندان: از دیگر شرایط آزادی مشروط، گذراندن دو ثلث مجازات در جرایمی که کیفر قانونی آنها بیش از 3 سال حبس است و گذراندن نصف دوران محکومیت در جرایمی که کیفر قانونی آنها تا 3 سال حبس است، می‌باشد. بنابراین تا زمانی که محکوم، میزان مقررّه محکومیت خود را در زندان سپری نکرده باشد، حق استفاده از آزادی مشروط را نخواهد داشت.
دلیل این امر آن است که مجرم می‌بایست مدتی را در زندان گذرانده و حداقل به طور نسبی اصلاح شده باشد تا بتواند از آزادی مشروط استفاده کند و فقط در این زمان است که می‌توان تشخیص داد که مجازات مقرره در مورد او مؤثر بوده است یا خیر؟
3ـ حُسن اخلاق و رفتار: شرط دیگر اعطای آزادی مشروط این است که مجرم در مدت اجرای مجازات، مستمراً حسن اخلاق نشان داده باشد. این روش از نظر قانونگذار به معنای اصلاح محکوم تلقی شده و او را مستحق استفاده از آزادی مشروط می‌کند. البته معیار سنجش حسن اخلاق در قانون مشخص نشده است و به نظر می‌رسد که رعایت مقررات زندان، ملاک تشخیص حسن اخلاق از ضد اخلاق باشد. بنابراین اصلح است که عده‌ای از افراد متخصص و آگاه به امور اجتماعی، روانی و کارشناسان فنی، حالات و سکنات مجرم را تحت‌نظر قرار داده و تحولات شخصیت زندانی را بررسی کنند و هنگامی که شخص واقعاً اصلاح شده باشد، به وی آزادی مشروط اعطا نماید.
4ـ پیش‌بینی عدم تکرار جرم: از دیگر شروط اعطای آزادی مشروط آن است که بتوان اطمینان حاصل کرد که محکوم پس از آزادی از زندان، دیگر بار مرتکب جرمی نخواهد شد. به عبارت دیگر، باید از اوضاع و احوال محکوم پیش‌بینی شود که پس از آزادی، دوباره دست به ارتکاب جرم نخواهد زد. البته احراز این شرط بسیار مشکل است، چرا که به سهولت نمی‌توان به اندیشه و افکار انسان‌ها پی برد و آن را مورد ارزیابی قرار داد. تنها دلیلی که در این زمینه می‌تواند ملاک تشخیص دادگاه قرار گیرد، محتویات پرونده کیفری و گزارش سازمان زندان‌ها در مورد رفتار و اخلاق محکوم در طی دوران اقامت در زندان است.
5ـ جبران ضرر و زیان مدعی خصوصی یا بزه‌دیده: آخرین شرط اعطای آزادی مشروط این است که محکوم تا آنجا که استطاعت دارد، ضرر و زیانی را که مورد حکم داگاه یا مورد موافقت مدعی خصوصی واقع شده، بپردازد یا قرار پرداخت آن را بدهد و در مجازات حبس توأم با جزای نقدی، مبلغ مزبور را بپردازد یا با موافقت مقام قضایی ترتیبی برای پرداخت داده باشد.
البته عدم استطاعت مالی مانع از این نمی‌شود که به محکوم آزادی مشروط اعطا نگردد، بلکه همین قدر که او وعده مساعد جهت جبران ضرر و زیان را بدهد و قرائن و امارات هم حکایت از تصمیم وی نمایند، می‌توان به او آزادی مشروط داد.
تشریفات اعطای آزادی مشروط
تشریفات مربوط به اعطای آزادی مشروط بدین نحو است که ابتدا فرد زندانی، تقاضای خود را با توجه به مقررات قانونی آزادی مشروط زندانیان تنظیم کرده و به مقامات مسئول زندان تسلیم می‌نماید. تقاضا پس از تأیید رئیس زندان محل گذران محکومیت و دادیار ناظر زندان و موافقت دادستان، به سازمان اداره زندان‌ها ارسال می‌گردد. از طریق سازمان مذکور، پرونده زندانی به دادگاه صادرکننده دادنامه محکومیت قطعی فرستاده می‌شود تا پس از بررسی محتویات پرونده، در صورتی که زندانی را واجد شرایط اعطای آزادی مشروط تشخیص دهند، مبادرت به صدور حکم کنند. در صورت انحلال دادگاه صادرکننده حکم، صدور حکم آزادی مشروط از اختیارات دادگاه جانشین است. دادگاه ذی‌صلاح در وقت فوق‌العاده تشکیل جلسه داده و نسبت به پیشنهاد ارائه شده اتخاذ تصمیم می‌نماید.
آثار اعطای آزادی مشروط
چنانچه پیشنهاد ارائه شده حاوی کلیه شرایط مندرج در قانون بوده و رعایت تشریفات نیز شده باشد، دادگاه حکم آزادی مشروط زندانی را صادر خواهد کرد. مدت آزادی مشروط پس از صدور حکم قطعی آزادی مشروط آغاز می‌شود و شامل بقیه مدت مجازات خواهد بود، ولی دادگاه می‌تواند مدت آن را تغییر دهد و در هر حال، کمتر از یک سال و زیادتر از پنج سال نخواهد بود، جز در مواردی که بقیه مدت کمتر از یک سال باشد که در این صورت مدت آزادی مشروط معادل بقیه مدت حبس خواهد بود. اما هرگاه فرد زندانی در دوران آزادی مشروط، دستور دادگاه را مبنی بر سکونت و یا ممنوعیت اقامت در محل معین یا خودداری از اشتغال به شغل خاص یا معرفی خود به مراکز تعیین شده و امثال آن که در متن حکم قید شده را رعایت نکند و یا اینکه مرتکب جرم جدیدی شود، بقیه مدت محکومیت وی به حکم دادگاه صادرکننده حکم به مرحله اجرا گذارده می‌شود.