قنات؛ کهنه پرستی یا نگاه به آینده

به نقل از ایرنا، تاریخ نشان می دهد ایرانی ها اولین مردمانی بودند که به دانش و فناوری حفر قنات دست یافتند و بعد از آن این دانش به شمال هندوستان، شمال آفریقا و حتی اسپانیا رسید.

همچنین نخستین تمدنی که کشاورزی آبی را وارد تاریخ کرد ایرانی ها بودند و از آنجا که ایران کشوری خشک و نیمه خشک است روشی بسیار هوشمندانه برای پایداری آب ابداع کردند که همان قنات است.

بنا به گفته تاریخ نویسان ایرانیان سد سازان ماهری هم بودند، اجداد ما در چندین هزار سال شاید ده ها سد و صدها آب بند احداث کردند اما گذشت زمان به آنها نشان داد که احداث سد با وضعیت اقلیمی کشور سازگاری ندارد و موجب نابودی منابع می شود در واقع آنها بسیار باهوش بودند و دریافته بودند که سدسازی رویکردی ناپایدار،غیراقتصادی و زیان بار است از این رو به فکر راه حل بهتری افتادند که در این روند به فناوری قنات دست یافتند.

پژوهشگران معتقدند بهره ‌برداری از قنات ابتدا در ایران صورت گرفت و در دوره هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن و شاخ آفریقا نیز راه یافت سپس مسلمانان آن را به اسپانیا بردند. مهمترین و قدیمی ‌ترین کاریزها در ایران، افغانستان و تاجیکستان وجود دارد.

در حال حاضر در ٣٤ کشور جهان قنات وجود دارد ولی 40 ‌هزار قنات فعال و نیمه فعال موجود در ایران چند برابر بیش‌ تر از مجموع قنات‌ها در سایر کشورهای جهان است، مهمترین قنات ‌های ایران در استان ‌های کویری خراسان، یزد، کرمان، مرکزی و فارس وجود دارد.

احسان آخانی فعال محیط زیست در زمینه احیای قنات در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا گفت: قنات یک فناوری استحصال آب از منابع سطحی زیر زمینی است که هزاران سال است در کشور رایج بوده است، دلیلش هم این بود که ما در خیلی از دشت ها بارش کم داشتیم یا نداشتیم و مردمان آن زمان نیاز به تهیه غذا داشتند از این رو یک فناوری به نام قنات به وجود آمد که با این روش از ارتفاعات آبهای سطحی به زیر زمین هدایت می شدند و قنات آنها را به دشت ها می رساندند تا کشاورزی انجام شود.

وی که خود دو قنات را احیا کرده است افزود: در سالیان مختلف در دشت های ایران قنات های مختلفی مانند قنات قصبه، ابراهیم آباد اراک در استان مرکزی، قنات دو طبقه ' مون ' در اصفهان احداث شدند، تمام اینها در برهه های مختلف تاریخی حفر شدند که علت آنهم انتقال آب از مناطق دارای بارش مانند ارتفاعات به دشت ها بود.

وی ادامه داد: تا اینکه در دهه 40 عصر توسعه در ایران آغاز شد و در این زمان برنامه ریزان آینده ایران را از نظر منابع آبی ندیدند از این رو به دلیل برداشت آسان و راحت آب، به حفر چاه رو آوردند، در این زمان فناوری حفر چاه وارد ایران شده بود و این کار به آسانی امکان پذیر بود و با پمپ به راحتی حجم زیادی از آب را به سطح می آورد.

آخانی افزود: در حالی که آب قنات ارزشمند بود، یک قنات متشکل از 10 تا 120 یا 500 حلقه چاه بود و بدون برنامه هدر نمی رفت اما پمپ بدون ضابطه آب را از دل چاه بیرون می کشید.

این فعال محیط زیست ادامه داد: بعد از این اتفاق ناخوشایند در کشور کشاورزی ایران هم دچار تحول شد، وقتی در حوضه قنات کشاورزی انجام می شد بر اساس میزان منابع آبی قنات برداشت صورت می گرفت، مثلا اگر سال پرآب داشتیم قنات پر آب بود و اگر سال کم باران داشتیم قنات کم باران بود بنابراین اراضی که کشت می شد با توجه به میزان آب قنات ها بود.

وی افزود: اما در چاه این اتفاق نمی افتاد، اگر چاه آب نداشت کف شنی می کردند و پایین می رفتند اگر یک چاه خشک می شد در کنارش چاه دیگری حفر می کردند، این فرایند از دهه 40 وارد کشور شد و تا زمان انقلاب اسلامی ادامه داشت، بعد از انقلاب هجوم برای حفر چاه در کشور زیادتر شد چون در آن زمان هنوز قانون و نظمی حاکم نبود از این رو باز هم قنات ها صدمه دیدند.

آخانی اظهار کرد: یعنی از منابع آبی عمیق بیش از اندازه برداشت شد و این امر موجب شد تا منابع آبی سطحی که قنات از آن برداشت می کرد پایین تر رود و دیگر قنات راهی برای تغذیه نداشت و به این صورت قنات ها را از دست دادیم، این روند تا دهه 80 ادامه داشت، در این سال قانون تعیین تکلیف چاه های فاقد پروانه تهیه و در سال 82 در مجلس تصویب شد که ضربه آخر را بر پیکر قنات ها وارد کرد.

آخانی گفت: بر اساس این قانون به جای اینکه بیایم چاه های غیر مجاز را ببندیم و قنات ها را احیا کنیم به افرادی که بدون پروانه چاه حفر کرده بودند گفتیم که بیاید کار خلاف خود را قانونی کنید و بر این اساس به آنها پروانه داده شد.

وی ادامه داد: نمی دانم این چه استدلالی است در وزارت جهاد کشاورزی که شعارش حفظ قنات ها است و گاهی هم اعتباراتی می گذارد اما در نهایت به سمت احیای قنات حرکت نمی کند.

آخانی گفت: وضعیت قنات ها در کشور اصلا خوب نیست و ما به هر دلیلی منابع آبی زیر زمینی خود را به هر شکل ممکن برداشت می کنیم، با این رویه نمی توانیم قنات ها را احیا کنیم حتی اگر دولت منابع مالی کافی هم برای احیا بگذارد اما اگر رودخانه ها را احیا نکند، از سد سازی بی رویه جلوگیری نکند، روان آبها را برای قنات ها هدایت نکند و از اضافه برداشت ها جلوگیری نکند نمی توانیم قنات ها را احیا کنیم و هر ساله شاهد خشک شدن تالاب ها یکی پس از دیگری خواهیم بود.

آخانی افزود: در 20 سال گذشته به جرات می توانم بگویم در حوزه قنات پیشرفت نداشتیم و به سمت احیا نرفتیم.

وی گفت: چند سالی است طرح آبخیزداری در کشور راه افتاده است تا آبهای سطحی را مدیریت کنند حال این سوال مطرح است که آیا قنات آبخیزداری نبود؟ کشاورری در ایران 6 ماه از سال بود از بهار شروع می شد تا به پاییزه کاری می رسید، کشاورزانی که در حوزه قنات کار می کردند، این قنات مسیری را طی می کرد و از ابتدا تا آخرین اراضی را تحت شرب قرار می داد و آنها را سیراب می کرد.

وی افزود: بعد از پایان فصل کشت منابع آب کجا می رفت؟ وقتی سیکل قنات های آبی را در حوضه های مختلف آبریز نگاه می کنیم مثلا در تهران، مرکزی یا خراسان می بینم قنات ها در امتداد هم حفر شده اند، یعنی یک قنات بالادست قنات پایین را تغذیه می کرد و به همین روال ادامه داشت و تمام اینها آبخوان کلی کشور را تغذیه می کردند.

آخانی اظهار کرد: ما آمدیم این توانایی را از قنات گرفتیم و منابع آبی قنات ها را با خودخواهی محدود کردیم و به جایی رسیدیم که قنات ها را با کمبود آب مواجه کردیم، اما آیا با این روندی که پیش رفتیم تولید هم افزایش یافت؟

وی گفت: ایران همیشه در طول تاریخ کشوری خشک بود و مردم خود را با این وضعیت وفق داده بودند که تمام آنها هم به دلیل وجود قنات ها بود چون توانست این سهم برداشت از منابع را برای مردم مشخص کند اما آمدیم چنین فرایند ارزشمندی را در کشور نابود کردیم، ارزیابی های اشتباه در حوضه سد سازی و جلوگیری از روان آبهای سطحی این کار را تسریع کرد.

این فعال محیط زیست افزود: وقتی قنات های ایران را مطالعه می کنیم می بینم در مسیرهایی احداث شدند که به نوعی به روان آبهای سطحی هم مربوط می شدند، حداقل در حوزه استان مرکزی که من مطالعه کردم می بینیم که قنات ها در حوضه رودخانه ها و آبریز کوه هایی بودند که آبهای سطحی وجود داشتند اما تمام اینها را از بین بردیم.

وی ادامه داد: اعتقاد ما بر این است که راه نجات این کشور و بحران آب احیاء قنات است، احیا می تواند به توسعه و تولید پایدار در کشاورزی برسد، اگر به این سمت حرکت نکنیم و این روند برداشت از چاه ها ادامه پیدا کند فکر می کنم تا 20 سال آینده دیگر قناتی در ایران نخواهیم داشت یا با تعداد بسیار کمی قنات مواجه باشیم، به اضافه اینکه چاه هایی هم که داریم آب نخواهند داشت و کشاورزی هم پایدار نخواهد بود و 22میلیون هکتار اراضی که زیر کشت است بسیار کاهش خواهد یافت و برای حفظ تولید مجبور هستیم که آب وارد کنیم.

آخانی افزود: آیا افزایش چاه و یا واردات آب درمان است ؟ قطعا خیر، درمان آن کاهش برداشت از سفره های زیر زمینی و احیاء قنات ها است به اضافه اینکه این روند خشک شدن قنات ها از این جا شروع شد که به ساختار تولید در روستاها دست بردیم، دیگر روستایی ما کشاورز نیست بلکه شهری ها را کشاورز کردیم.

وی گفت: قنات فقط فناوری برداشت آب نبود بلکه یک فرهنگ بود به ما یاد داده بود که باید به اندازه منابع آبی موجود بهره برداری کنیم اما چاه اینطور نیست به راحتی آنرا از بین بردیم دیگر به راحتی نمی توانیم به آن شرایط برگردیم چون سیاست های کلان آبی ما به این سمت نیست.

وی افزود: وزارت نیرو که متولی آب کشور است چقدر در این بخش سرمایه گذاری کرده است، چند درصد از منابع مالی کشور صرف تعادل بخشی سفره های آبهای زیر زمینی شده است؟ اعتبارات تعادل بخشی 325 میلیارد تومان است تخصیص آن 100 میلیارد تومان بوده است، آیا با این میزان تخصیص می توان با غول های سدسازی و انتقال آب مقابله کرد تا قنات حفظ شود؟ آیا قنات ها ارزیابی اقتصادی شدند که مطابق آن ارزش برای آنها اعتبار بگذاریم و حفظشان کنیم؟.

آخانی به مشکلات پیش روی احیاء قنات ها هم اشاره کرد و گفت: گاها تا چندین متر منابع آبی ما پایین رفته بنابراین چگونه می توانیم آنرا بالا بیاوریم تا قنات احیا شود قطعا کار سختی است، فکر می کنم اولین قدمی که می توان در حوزه قنات برداشت حفظ شرایط موجود است، اینکه فعلا قنات هایی که داریم را به هر نحوی حفظ کنیم در گام بعدی به این سمت برویم دشت هایی که مستعد احیا هستند طی یک دوره 15 تا 20 ساله آنها برگردانیم، اعتبارات لازم گذاشته شود، چاه های غیر مجاز مسدود شوند و برداشت را حتی از چاه های مجاز هم کاهش دهیم.

وی افزود: بیش از 350 هزار حلقه چاه غیر مجاز در کشور وجود دارد البته اینطور نیست که مسدود کردن آنها منجر به احیاء قنات ها شود بلکه باید از چاه های مجاز هم کاهش برداشت داشته باشیم، اما می بینم وزارت نیرو که متولی امر است به این سمت حرکت نمی کند، وزارت جهاد کشاورزی اعتبارات بسیار کمی اختصاص می دهد.

آخانی گفت: مثلا در پایان سال یک مدیر کشاورزی اعلام می کند امسال نسبت به سال گذشته کلزای بیشتری تولید شد اما نمی گوید به چه قیمتی، ما یک فرهنگ را از بین بردیم، فکر می کنم برای احیا قنات باید فرهنگ و نگاهمان به قنات تغییر کند.

وی گفت: به افرادی که در حوزه قنات ها کار می کنند ' کهنه پرست' می گویند زیرا مخالفان قنات معتقدند دنیا پیشرفت کرده و فناوری به راحتی آب را در اختیار بشر قرار می دهد مثلا پمپ وجود دارد چرا استفاده نکنیم، حال سوال این است که آیا این فناوری برای کشور خوب بود؟ اگر فناوری وارد شد آیا فرهنگ استفاده از آنهم وارد شد ؟ قنات کهنه پرستی نیست بلکه نگاه قنات به آینده است.

ا/نتهای پیام/

: انتشار مطالب و اخبار تحلیلی سایر رسانه های داخلی و خارجی لزوماً به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفاً جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه ای منتشر می شود.