سیستان تشنه حق آبه هامون

به گزارش گروه سیاسی ؛ رهبر معظم انقلاب اسلامی روز گذشته در دیدار رئیس جمهوری افغانستان لزوم حل هر چه سریع‌تر موضوع آبِ رودخانه‌های مرزی دو کشور را مورد تأکید قرار دادند وافزودند: چنین مسایلی نباید موجب نقار و گله‌مندی در روابط دو کشوری همچون ایران و افغانستان شود که مرز، فرهنگ و نیازهای مشترکی دارند.

آقای اشرف رئیس جمهوری افغانستان هم گفت: طی هفته‌های آینده، نشست کارشناسی در خصوص مسایل مربوط به استفاده مشترک دو کشور از رودخانه‌های مرزی برگزار خواهد شد و امیدواریم این مسئله در چارچوب مناسبی حل شود.

موضوع بر سر رودخانه هیرمند است که پس از جدایی افغانستان از ایران و تشکیل این کشور با خدعه و نیرنگ انگلیسی ها به کشوری مستقل تبدیل شد اما علیرغم تعهد و وعده انگلیسی ها اختلافات باقیماند.

طی عهدنامه پاریس صلح بین دو دولت برقرار شد،انگلیسی ها متعهد شدند قوایشان را در مدت کوتاهی از خاک ایران خارج سازند در مقابل دولت ایران با خروج نیروهایش از منطقة مورد مناقشه، از هرگونه حق حاکمیت بر هرات و افغانستان صرفنظر کرده و متعهد شد تا در منازعات با افغان ها به دولت انگلیس بعنوان میانجیگر و قاضی رجوع نماید، دولت انگلیس هم تعهد داد تا از هر تشویشی از ناحیه افغانستان برای دولت ایران جلوگیری کرده و مناسبات ایران با افغان ها، شأن و حیثیت دولت ایران را رعایت نمایند. همچنین انگلیس حق داشت در هر نقطه از خاک ایران که صلاح دانست به ایجاد کنسولگری بپردازد.  اینگونه ایران استقلال افغانستان را برسمیت شناخت و خاطر انگلیسی ها برای دفاع از هندوستان راحت شد.

معاهده پاریس همانند دو عهدنامه گلستان و ترکمانچای محدودیت ارضی کشور ما را در این دوره از تاریخ ایران افزایش داد و ضربه دیگری بر پیکر استقلال سیاسی و اقتصادی ایران وارد آورد. این معاهده در زمان ناصرالدین شاه قاجار منعقد شد.

هر چند در آن زمان هنوز مشکلات و اختلافات میان ایران و کشور تازه تأسیس افغانستان بروز نکرده بود اما بعدها موضوع روخانه هیرمند و بهره ایران از حق آبه قانونی خود از این رودخانه با کارشکنی های دولت های وقت افغانستان روبرو شد که باعث انعقاد قراردادی میان دو کشور در سال 1351 گردید.

آخرین باری که مقامات ایران و افغانستان بر سر مساله آب رودخانه مرزی مشترک با یکدیگر مذاکره کرده و به توافق رسیدند به سال 1351 بازمی‌گردد، توافقی که در آن سهم ایران از رودخانه مشترک هیرمند 35 درصد نسبت به توافق قبلی کاهش یافته و نخست وزیر وقت به سبب آن چند بار تصمیم به استعفا گرفته بود.

اسدالله اعلم، نخست وزیر وقت ایران در این باره در کتاب خاطرات خود نوشته است: «این کابوس مرا در خود فرومی‌برد. مدتی راه رفتم، مدتی فکر کردم، چندین دفعه استعفا از خدمت نوشتم، باز پاره کردم. فکر می‌کردم کار گذشته را استعفای من دوا نمی‌کند».

وی در ادامه خاطراتش، توافق بر سر حق آبه جدید هیرمند را خیانت به کشور توصیف کرده و می‌نویسد: «این خیانت، ده تا پانزده سال دیگر ظاهر می‌شود که من مرده‌ام، ولی مثل این است که یک قطعه گوشت بدن مرا بریده‌اند و پیش چشم من جلوی سگ انداخته‌اند».

حال این خیانت که از سوی نخست وزیر دوران رزیم شاه چرا انجام شده و توافق قبلی به توافق سال 1351 تبدیل شده که 35 درصد سهم ایران از آب هیرمند کم شود، از همان دست قراردادهایی است که می توان ترکمانچای های پادشاهان ایران نام نهاد.

خیانت نخست وزیر وقت اکنون نمود بیشتری یافته، کمبود آب و منابع آبی باعث شده است تا دولتمردان افغانستان حق ایران را از آب هیرمند نادیده بگیرند و از آن کم کنند به گونه ای که اکنون دریاچه هامون خالی از آب است و مردم سیستان و بلوچستان با مشکلات بسیاری روبرو هستند.

بیش از 70 درصد مردم منطقه از برکت آب هیرمند و دریاچه هامون ارتزاق می کردند و اشتغال داشتند اما اکنون به خاطر شرایطی که اففانستان در ورودی آب رودخانه هیرمند ایجاد کرده، مردم این منطقه کار و در آمد خود را از دست داده اند و اکنون با مشکلات زیادی دست و پنجه نرم می کنند.

کشاورزی، دامداری، صید ماهی، درصد زیادی از مردم این منطقه را مشغول کرده بود اما متأسفانه چند سال است که دولت افغانستان، با احداث سد بر روی این رودخانه و همچنین ایجاد انحراف در مسیر حرکت رودخانه هیرمند ایران را از بهره مندی از آب آن محروم کرده اند.

 در سال های اخیر مفاد معاهده تقسیم آب رودخانه هیرمند به صورت یکطرفه از سوی افغانستان اجرا نشده است، در عوض افغانستان سیلاب‌های غیرقابل کنترل خودش را به عنوان حق آبه ایران جا زده است، این سیلاب‌ها برای کشاورزی مناسب نیست و باعث خسارت هم می شود. این کشور بر اساس معاهده فی ما بین باید بدون وقفه، در طول سال آب را از سد کجکی رها کند ولی آنها سیلاب‌های غیرقابل کنترل یکی دوماهه حوضه «ارغنداب» را که ارتباطی به سد کجکی و معاهده تقسیم آب ندارد به عنوان حق آبه جا زده اند.

گرچه مقامات افغانستان همواره گفته اند هرگز جلوی آب به ایران را نگرفته اند، اما در عمل اینگونه نبوده است، سفیر وقت این کشور در ایران که در سال 1390 در روز جهانی تالاب‌ها به بخش ایرانی تالاب بین‌المللی هامون سفر کرده بود، گفت: خشکسالی در افغانستان سبب کاهش نزولات جوی شده است.

اما شواهد و اسناد نشان می دهد که افغانستان علاوه بر جلوگیری از ورود آب به ایران، با ایجاد انشعاب از رودخانه هیرمند، آب را از مسیر رودخانه منحرف کرده و باعث شده تا حجم جاری رودخانه کم شود.

بر اساس معاهده میان ایران و افغانستان بر سر رودخانه هیرمند در سال 1318، پنجاه درصد از ورودی رودخانه هیرمند سهم ایران بوده است که در معاهده بعدی در سال 1351، سهم ایران از آب این رودخانه به 820 میلیون مترمکعب (یعنی 35 درصد نسبت به قبل) کاهش داد.

اما اگر باز هم افغانستان به معاهده 1351 با ایران پایبند بود، وضعیت سیستان و دریاچه هامون به این شکل و وضعیت وخیم نمی بود.

رودخانه هیرمند از ارتفاعات نواحی مرکزی افغانستان سرچشمه می‌گیرد و با عبور از 1100 کیلومتر، در شرق کشور وارد ایران می‌شود. این رودخانه منبع اصلی تأمین آب تالاب هامون و اشتغال 70 درصد مردم سیستان به کشاورزی، دامداری و صیادی است.

پایبند نبودن افغانستان به اجرای تعهدات خود بر سر رودخانه هیرمند و جلوگیری از دریافت حق آبه ایران، نه تنها باعث بیکاری بسیاری از شهروندان سیستان و بلوچستان شده است، بلکه مشکلان زیست محیطی دیگری را هم به وجود آورده است از جمله خشک شدن تالاب هامون، باعث بروز ریزگردهای زیادی در استان می شود، ضمن این که خشک شدن این تالاب زیبا، میلیون ها ماهی را به کام مرگ می برد و هزاران پرنده مهاجر را که در فصل مهاجرت به این منطقه کوچ می کردند، تلف شوند.

بر اساس معاهده تقسیم آب رودخانه هیرمند، حق آبه باید به صورت لحظه‌ای و در طول سال در رودخانه جریان داشته باشد، یعنی در هیچ لحظه‌ای نباید جریان آب قطع شود.

حل این موضوع که دارای یک معاهده روشن و قانونی است و طرف مقابل هم بر اساس آن نمی تواند از اجرای تعهدات خود سرپیچی کند، با ورود وزارت خارجه و دستگاه دیپلماسی کشور میسر و محقق خواهد شد.

وزارت خارجه که اکنون فارغ از مذاکرات فشرده و سخت هسته ای شده است و توانسته آن را به موفقیت به پایان برساند، اکنون مذاکره بر سر موضوعی روشن و ساده برای این وزارتخانه کار دشواری نمی تواند باشد.

در هر صورت مردم منطقه سیستان و بلوچستان در انتظار اقدامات جدی مسئولین به ویژه وزارت خارجه و وزارت نیرو هستند تا شرایط زندگی در این استان بهبود یابد.