در ایام نوروز به کدام نقطه از ایران سفر کنیم؟

به گزارش گروه اقتصاد ،مجموعه نفیس بقعه شیخ صفی‌الدین به نام عارف نامدار شیخ صفی‌الدین اسحاق اردبیلی جد سلاطین صفویه، در سال ۷۳۵ هجری قمری به دست فرزند وی صدرالدین موسی و در ابتدا گنبد فعلی الله محل دفن شیخ صفی‌الدین بنا شد.
 
پس از شروع حکومت صفویه، به سبب ارادت شاهان صفوی به جد خود، بخش‌های مختلفی به این مجموعه اضافه شد. به ویژه در دوره شاه‌عباس اول و از آن جا که وی ارادت فراوانی به شیخ صفی‌الدین داشت و بسیار به زیارت مقبره وی می‌رفت، برای تکمیل و تزئین این اثر، کارهای فراوانی صورت گرفت.
 
در عصر صفوی، بقعه شیخ با حضور استادان بزرگ عهد صفوی چنان به زیور آراسته شد که همچنان پس از گذشت چندین قرن به عنوان یکی از مفاخر تاریخی و فرهنگی ایران به شمار می‌آید.
 
این مجموعه حاوی ده‌ها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته‌های هنری است که از آن جمله می‌توان به عالی‌ترین نوع کاشی‌کاری معرق و مقرنس و گچ‌بری کتیبه‌های زیبا و نفیس و خط خطاطان بزرگ دوره صفوی (میرعماد، میر قوام الدین، محمد اسماعیل و...) منبت‌های ارزنده، نقره‌کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و تنگ بری و غیره اشاره کرد.
 
کاشی‌کاری کم‌نظیر گنبد الله الله
 
بعد از ورود از درب اصلی و گذشتن از حیاط  اول و حیاط دوم گنبدی با کاشی‌کاری اعلا مشاهده می‌شود که به عنوان المان اصلی شهر اردبیل مطرح است.
 
اولین قسمت از این مجموعه تاریخی چنانکه ذکر آن رفت گنبد الله محل دفن شیخ صفی‌الدین اردبیلی است. این گنبد یکی از آثار کم‌نظیر کاشی‌کاری در دنیا است که با قطعات کوچک کاشی فیروزه‌ای رنگ دورتادور گنبد لفظ الله تزئین شده است.
 
سلوک عرفانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی وی را یکی از ستاره‌های عالم عرفان در دنیا قرار داده است. تا جایی که محل دفن وی بعد از قرن‌ها هنوز محل مراجعه گردشگران از نقاط مختلف جهان است.
 
 
 
در داخل گنبد، صندوق چوبی با آثار اعلای هنری بر روی محل دفن شیخ عرفان اردبیل قرار گرفته که چشم هر بیننده‌ای را متحیر می‌سازد.
 
دورتادور این صندوق با تزئینات منحصربه‌فرد از صدف، طلا و نقره و معرق چوب اثری نفیس برجای گذاشته است.
 
هنرآفرینی شیخ بهایی در مجموعه شیخ صفی
 
یکی دیگر از بخش‌های قابل‌توجه مجموعه بقعه شیخ صفی‌الدین تالار چینی‌خانه است که بیش از ۴۰۰ سال پیش توسط شیخ بهایی طراحی شد و در قسمت خاوری قندیل خانه یا رواق اصلی قرار گرفته که با دو ورودی اریک با دارالحفاظ ارتباط می‌یابد.
 
ساختمان چینی‌خانه دارای چهار شاه نشین و دارای طاق‌نماهای نفیس از نوع مقرنس گچی است که روی آن نقاشی و طلاکاری شده‌است. هماهنگی و توازن رنگ‌ها با سطوح مقرنس از اسلیمی‌ها و گل‌های مختلف منظره‌ای شگفت‌انگیز را ایجاد کرده‌است. این مکان در دوره صفویه محل نگهداری ظروف زرینه، سیمینه و ظروف سفارشی شاه‌عباس اول از کشور چین بوده است.
 
بنای این تالار از استحکام فوق‌العاده‌ای برخوردار است که حتی وقوع زلزله‌ای به قدرت هفت ریشتر اثری در آن نداشته است.
 
چینی‌خانه هزار و ۲۵۶ محفظه دارد که در همه آن ها چینی‌های اهدایی امپراتور چین به شاه‌عباس به مناسبت احیای جاده ابریشم و چینی‌هایی که از طرف دولت ایران به کشور چین سفارش شده بود، قرار داشته است.
 
ظروف چینی پس از رسیدن به ایران توسط هنرمندان حکاک در اصفهان به مهر «بنده شاه ولایت عباس» ممهور شده و به اردبیل فرستاده می‌شد و در محفظه‌های تالار چینی‌خانه قرار می‌گرفت.
 
شاه‌عباس زمانی که برای استراحت یا چله‌ نشینی به اردبیل سفر می‌کرد، در تالار چینی‌خانه اقامت می‌کرده است.
 
 گفته می‌شود پس از امضای عهدنامه ننگین ترکمانچای بیش از ۸۰۰ عدد ظروف چینی و حدود چهار هزار کتاب‌ دست‌نویس نفیس با بسیاری از عتیقه‌جات مجموعه شیخ‌ صفی‌الدین توسط ژنرال باسکویچ غارت شد که تعدادی از این آثار در موزه آرمیتاژ و موزه دیگری در روسیه به نمایش گذاشته شده است.
 
هم اکنون در محل چینی‌خانه محفظه‌های شیشه‌ای تعبیه شده که بخشی از آثار این بقعه از جمله چینی‌ها، ظروف و کتب قدیمی و یکی از البسه شیخ صفی‌الدین اردبیلی به همراه نشان خاندان صفوی به نمایش گذاشته شده است.
 
فرش تاریخی اردبیل شاهکار جهانی
 
یکی از آثار قابل‌توجه چینی‌خانه فرش معروف بقعه شیخ صفی است که در واقع مشابه نمونه اصلی بافته شده و کف‌پوش این بخش از بقعه شده است.
 
در گذشته رواق بقعه یا قندیل خانه تالاری بود که معروف‌ترین فرش اردبیل کف آن را می‌پوشاند و امروز جز عکس کوچک قاب شده ای از آن باقی نمانده است.
 
قالی اردبیل جزو ۵۰ شاهکار جهانی یک سند تاریخی نیز محسوب می‌شود و با امضای استاد مقصود علی کاشانی در مدت ۱۶ سال از سال ۹۱۸ خورشیدی (۹۴۶ ه. ق / ۱۵۳۹ میلادی) در سیزدهمین سال پادشاهی شاه تهماسب بافته شده‌است.
 
 تاروپود آن ابریشمی است و گره‌های فارسی دارد. در هر اینچ مربع آن حدود ۱۷×۱۹ گره وجود دارد. برخلاف دیگر قالی‌های مشهور آن زمان، این قالی طرحی آرام دارد و نگاره‌های جانوران و انسان بر آن نقش نشده‌است زیرا برای استفاده در مکانی مقدس بافته شده بود.
 
 نقشه این فرش براساس تصویر سقف قندیل خانه طراحی شده است و افرادی که وارد این مکان می‌شدند کف و سقف تالار را به یک نقش می‌دیدند که تداعی کننده ذهنیت عارفان دوران صفویه مبنی بر وحدت وجود یعنی از فرش تا عرش به یک نقش است. چند سال قبل در حالی که درخواست‌ها برای بازگرداندن این قالی به کشور ناکام ماند فرش‌بافان اردبیلی دست‌به‌کار بازتولید این فرش شدند.
 
 طرح این فرش که گفته می‌شود در سقف تالار نقش شده کاملاً از بین رفته و به جای مرمت در واقع سفیدکاری شده است. در حال حاضر فرش اردبیل در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود.
 
اطعام روزانه سه هزار نفر در آشپزخانه شیخ
 
در سال ۱۰۲۷ ه «پیتر دالاواله» جهانگرد ایتالیایی در زمان شاه‌عباس کبیر در بازدید از بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی خاطرات خود را از این معماری باشکوه بازگو می‌کند و در میان بخش‌هایی که او را متحیر ساخته است به نحوه پخت و پر و نذورات این بقعه اشاره دارد.
 
دالاواله گفته است: «در یک طرف صحنی که مجاور محل سکونت پناهندگان و مأمورین و نگهبانان قلعه است، درب کوچکی رو به کوچه باز می‌شود که در مقابل آشپزخانه است و هر روز تعداد بیشماری از بینوایان و محتاجان در آنجا اطعام می‌شوند.
 
غذا همواره عبارت است از پلو که همواره خوب و خوشمزه پخته شده است. تعداد فقرا و به طور کلی کسانی که برای تیمن و تبرک از این پلو می‌خواهند بخورند و شخصاً مراجعه می‌کنند یا کسی را برای بردن آن می‌فرستند، به اندازه‌ای زیاد است که صبح تا شام مدام دیگ‌های پلو بر روی ۳۵ اجاق بزرگ در آنجا به بار است. قبلاً فقط ظهرها اطعام می‌شدند، ولی شاه‌عباس مخارج اطعام شبانه را نیز تأمین کرده و اکنون شام و ناهار در آنجا دایر است».
 
«تاورنیه» که در زمان شاه‌عباس دوم به اردبیل سفر می‌کند وصف دیگری از آشپزخانه شیخ دارد و به نظارت و صرفه‌جویی در این مکان تأکید می‌کند.
 
این جهانگرد تعداد  اجاق‌ها را ۲۵ الی ۳۰ مورد برمی‌شمرد و در خاطرات خود گفته است: «روی هر کدام دیگ بزرگی است که در آن ها گوشت و پلو به مقدار زیاد پخته‌اند و آن را در میان فقرا قسمت کرده و یا به مصرف ناهار و شام عملجات و خدام مسجد می‌رسانند. در وقت تقسیم غذا، ناظر که به همه ریاست دارد روی صندلی نقره می‌نشیند و مراقب است هر کاری از روی نظم و ترتیب اجرا شود و هر روز برنج به اندازه دیگ‌ها با حضور خود ناظر به آب ریخته می‌شود و گوشت‌ها را در حضور او خرد کرده و در دیگ‌ها می‌ریزند. در این خانه سلطنتی همه کارها با رعایت کمال صرفه‌جویی به موقع اجرا می‌شود».
 
در سال ۱۰۴۶ – ۱۰۴۸ ه «ماندلسلو» یک نجیب‌زاده هلشتاینی در سفر به اردبیل به جزئیات قابل‌توجهی از آشپزخانه شیخ اشاره می‌کند.
 
ماندلسلو در گزارش خود نوشته است: «در آشپزخانه شیخ روزی بیش از سه هزار نفر را صبح و ظهر و شب با آش و پلو و گوشت غذا می‌دادند که خرج غذای صبح و ناهار آن عده بالغ بر سه تومان می‌شد که از محل موقوفات بقعه پرداخت می‌گردید ولی خرج غذای شام را شاه از موقوفات دیگری که خود تعیین کرده بود می‌پرداخت. در ساعات تقسیم خوراکی فقیران را با صدای طبلی که می‌گفتند شیخ صدرالدین از مدینه آورده است خبر می‌کردند. در مطبخ دیگی بود معروف به دیگ فرقانی که آنرا مردی عرب، در سال ۹۱۲ ه از مکه آورده و وقف آشپزخانه شیخ صفی‌الدین کرده بود».
 
نذورات قابل‌توجه آشپزخانه شیخ تاریخ‌نگاران را ترغیب به مطالعه نحوه تأمین مواد غذایی و مایحتاج  آن ساخته است.
 
«آدام اولئاریوس» در سفرنامه خود نوشته است: «آب دورتادور آشپزخانه در کانال‌هایی جریان داشت که به‌وسیله شیرهای برنجی از آن استفاده می‌کردند. در این آشپزخانه که در نقره‌ای آن را شاه‌عباس ساخته و وقف کرده روزانه سه بار برای تعدادی حدود هزار نفر از خدام و نگهبانان مزار غذا تهیه می‌شود. بار اول ساعت شش صبح، بار دوم ساعت ۱۰ و بار سوم ساعت سه بعدازظهر. هزینه دو نوبت غذا از طرف آستانه مزار پرداخت می‌شود که روزانه در حدود ۱۵۰ عباسی معادل سه تومان است و هزینه نوبت سوم غذا را خزانه سلطنتی پرداخت می‌نماید».
 
نکته تأکیدی آریوس به طبلی است که ماندلسلو نیز به آن اشاره داشته و در خصوص آن گفته است: «موقع تقسیم و صرف غذا طبلی را به صدا درمی‌آوردند که متعلق به دوران بسیار قدیم بوده و می‌گویند در زمان پیغمبر اسلام آن را می‌زده‌اند و صدرالدین پسر شیخ صفی این طبل را با یک بیرق از مدینه با خود به اردبیل آورده است».
 
در سمت چپ سرسرای ورودی، مسجد جنت سرا قرار گرفته است که به صورت فضای هشت‌ضلعی طراحی شده و فاقد محراب است. چنین به نظر می‌رسد که فضای جنت سرا بیش‌تر برای انجام مراسم صوفیانه و گرفتن مجالس سماع عارفانه بوده و سنگ میدان یا «میدان داشی» آن هنوز در مجموعه بقعه شیخ صفی‌الدین موجود است.
 
مسجد جنت سرا در گذشته دور دارای سقف گنبدی بوده که پس از فرو ریختن در دوره قاجاریه، سقفی چوبی و مسطح روی آن ایجاد شد که بر ۱۶ ستون چوبی استوار شده‌است.
 
از دیگر بخش‌های مجموعه  بقعه شیخ صفی‌الدین می‌توان به شهید گاه محل دفن شهدای چالدران، حرم‌خانه، مقبره شاه اسماعیل اول و مقبره تنی چند از شاهزادگان صفوی همچنین همسر شیخ صفی‌الدین، مطبخ و بخش‌های دیگر اشاره کرد.
 
از سال ۱۳۸۸ روز تاج‌گذاری شاه صفوی به عنوان روز اردبیل به ثبت رسیده است تا در این روز جایگاه حکومت شیعی در کشور  و تأثیرات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و هنری این حکومت به صورت ویژه مطالعه شود.
 
بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی ممتازترین اثر میراثی این استان محسوب می‌شود که به مانند یادگاری از دوره تاریخی حکومت صفوی سالانه پذیرای میلیون‌ها گردشگر است.