شرط توسعه از زبان وزیر سابق علوم برزیل

به گزارش خبرنگار اقتصادی میزان، پروفسور كامپولينا دنيز(Clelio Campolina Diniz ) در سخنراني با عنوان "سياست علم و فناوري و رابطه آن با سياست صنعتي در برزيل" كه با حضور رييس، اعضاي هيئت علمي موسسه و نمايندگان بخش خصوصي برگزار شد، توضيحاتي در مورد وضعيت جغرافيايي، جمعيتي و درآمدي كشور برزيل و وضع موجود علم، فناوري و نوآوري در اين كشور ارايه كرد.

وي با بيان اينكه برزيل با درآمد ناخالص ملي 2.3 تريليون دلار،‌ در سال 2013 حدود 1.3 درصد از توليد ناخالص داخلي (GDP) خود را به تحقيق و توسعه (R&D)  اختصاص داده است افزود: سير تكامل سيستم علمي و آموزشي برزيل  به 6 دوره تقسيم شده است. در  سال هاي 1500 تا 1822 ميلادي كه اين كشور مستعمره پرتغال محسوب مي‌شد، هيچ گونه نهاد آموزش عالي وجود نداشت. در نيمه دوم قرن 19،‌ نخستين موسسه‌هاي آموزش عالي (كه البته از جنس دانشگاه نبودند) شكل گرفتند. دانشگاه سائوپائولو نخستين دانشگاهي بود كه در اوايل قرن بيستم در برزيل تاسيس شد.

وي ادامه داد: پس از جنگ جهاني دوم، نهادهاي مختلف مرتبط با علم و فناوري (مانند CNPq، BNDES و ITA) در اين كشور شكل گرفتند. در سال‌هاي 1960 تا 1990 اتفاقات مهمي در برزيل رخ داد كه مي‌توان به توسعه سيستم آموزش دانشگاهي، ايجاد دوره‌هاي تحصيلات تكميلي، ايجاد FINEP،‌ تشكيل وزارت علم، فناوري و نوآوري و راه‌اندازي صندوق‌هاي بخشي (Sectorial Funds) اشاره كرد. از سال 2003 ميلادي تاكنون نيز دوره‌هاي آموزش عالي و تحصيلات تكميلي در اين كشور توسعه يافت كه حاصل آن افزايش تعداد ثبت نام كنندگان دوره دكتري از 32 هزار و 900 نفر در سال 2000 به 87  هزار و 905 نفر در سال 2013 و افزايش دانش‌آموختگان دوره دكتري از 5  هزار و 318 به 15 هزار و 278 نفر در زمان ياد شده بوده است.
 
پروفسور دنيز به مهم‌ترين سياست‌هاي اخير كشور برزيل در زمينه توسعه آموزش، علم و فناوري كه شامل طراحي سيستم جديد ارزيابي آموزش‌هاي پايه (ENEM)، SISU (الزام دانشگاه‌ها به اختصاص حداقلي از فرصت‌ها به سياه‌پوستان)، برنامه علم بدون مرز (كه بر اساس آن طي سه سال، 100 هزار دانشجو به خارج از كشور فرستاده شدند)، افزايش گرنت مربوط به بهره‌وري (CNPq)، طرح INCT (براي بهبود آزمايشگاه‌هاي علمي)،‌ طرح نوآوري بنگاهي (كه با مشاركت FINEP و BNDES انجام شده است) و طرح پلتفرم دانش (Knowledge Platform كه در زمان وزارت ايشان با هدف ايجاد ارتباط بين علم، فناوري و توليد كليد خورد) اشاره كرد.

وي در ادامه اين نشست به مقايسه وضعيت ايران و برزيل از لحاظ تعداد مستندات بين‌المللي منتشر شده و سهم تحقيق و توسعه از GDP ( توليد ناخالص داخلي ) پرداخت و افزود: از نظر تعداد مستندات علمي منتشر شده در پايگاه اسكوپوس، برزيل در رتبه 13 (با 56368 مستند) و ايران در رتبه 16 (با 37141 مستند) قرار دارند؛ هر چند نمي‌توان براي توليد علم تنها به تعداد مقالات منتشر شده بسنده كرد. اما در سال 2014، برزيل با هزينه كردن 1.3 درصد از GDP براي امور مرتبط با R&D، در قياس با رقباي خود،‌ يعني روسيه (با 1.5 درصد) و چين (با 2 درصد) عملكرد ضعيف تري را داشته است. اين در حالي است كه اين عدد براي ايران در حدود 0.8 درصد گزارش شده است. در اين كشور، حدود 0.71 درصد از هزينه‌هاي تحقيق و توسعه از GDP به بخش عمومي و حدود 0.52درصد به بخش خصوصي تعلق دارد.

به گفته رئيس سابق دانشگاه Minas Gerais، شيوه همكاري ميان دولت،‌ دانشگاه و بنگاه‌ها غالباً از طريق نهادهايي مانند صندوق‌ها،‌ آژانس‌هاي دولتي و شوراها شكل مي‌گيرد. به عنوان نمونه، صندوق ملي توسعه علمي و فناورانه (FNDCT)، 15 صندوق رشته‌اي يا بخشي تحت نظارت اجرايي FINEP براي اختصاص بودجه تحقيقاتي به هر بخش ايجاد كرده است. يكي از منابع جذب بودجه اين صندوق‌ها،‌ فعالان اقتصادي هر بخش هستند كه درصدي از فروش يا سود سالانه خود را به اين صندوق اختصاص مي‌دهند.

وزير سابق علم، فناوري و نوآوري برزيل به معرفي برخي از زيرساخت‌هاي علمي و فناورانه ايجاد شده در اين كشور در سال‌هاي اخير پرداخت و گفت: از مهم ترين مراكز زيرساختي ايجاد شده در برزيل مي توان به مركز Sirius (كه با استفاده از پرتوهاي نوري، به تجزيه عناصر موجود در ماده پرداخته و از ملزومات اصلي براي مهندسي معكوس محسوب مي‌شود)، RMB (رآكتور هسته‌اي چندهدفه) و LIT/Inpe (مركز ساخت و پايش ماهواره‌اي كه مهم‌ترين كاركرد آن، تبديل داده‌هاي خام ماهواره‌اي به اطلاعات قابل استفاده براي تصميم‌گيري و برنامه ريزي است) اشاره كرد.

وي مهم‌ترين پروژه‌هاي ملي علمي و فناورانه برزيل را پروژه نانو (مسابقه‌اي براي انتخاب كاربردي‌ترين طرح‌هاي مرتبط با ريزفناوري، خصوصاً طرح‌هاي مربوط به تبديل زباله‌هاي كشاورزي به مواد قابل كاربرد براي مصارف صنعتي) و پروژه انرژي پاك (براي تقويت نوآوري در حوزه توليد انرژي خورشيدي، باد و نيز توليد سوخت از نيشكر) عنوان كرد.

وي با اشاره به پارك‌هاي علم و فناوري ايجاد شده در اين كشور افزود: تعداد 28 پارك فعال در برزيل وجود دارد و 28 پارك نيز در حال ساخت است. پارك‌هاي موجود 939 شركت را تحت پوشش دارند كه با سرمايه‌گذاري حدود 6 ميليارد رئال (واحد پول برزيل)،‌ حدود 32 هزار شغل را ايجاد كرده اند.

پروفسور دنيز به نقش نهادهايي تحت عنوان موسسه هاي علم و فناوري (INCT) در ايجاد ارتباط علمي با صنايع اشاره كرد و افزود: 125 موسسه با 6 هزار و 800 محقق  و با بودجه 210 ميليون دلار در برزيل فعاليت مي‌كنند.

وزير سابق علوم، تحقيقات و نوآوري برزيل با ذكر سه نمونه موفق بنگاه هاي كسب و كار در بخش هاي كشاورزي، نفت و گاز و صنعت هوايي گفت: در بخش كشاورزي، شركت تحقيقاتي دولتي تحت عنوان Embrapa نقش موفقيت‌آميزي در ايجاد اتصال بين بخش كشاورزي با بخش دانشگاهي ايفا كرده است. از مهم‌ترين فعاليت‌هاي اين شركت، ايجاد تغييرات ژنتيكي در دانه سويا و انجام اقدامات محافظتي از آن (مانند كنترل حشرات و بيماري‌ها) براي ايجاد قابليت كشت آن در بخش ساوانا بوده است. اين اقدام سبب شده است كه برزيل از كشوري كه در دهه 1970 داراي امنيت غذايي نبود به نخستين توليد كننده نيشكر و قهوه، دومين توليد كننده سويا و سومين توليدكننده بزرگ ذرت و ميوه در دنيا تبديل شود.

وي ادامه داد: نمونه موفق ديگر، شركت Petrobra بوده است كه در زمينه نفت فعاليت مي كند و حاصل كنسرسيومي از 7 بنگاه حوزه نفت و گاز برزيل است. اين شركت با حمايت دولت، موفق شده است به رهبر استخراج نفت از عمق دريا در جهان تبديل شود و توانايي توليد سكوهاي نفتي مناسب براي توليد نفت از عمق 7 هزار متري زيرآب را داراست. آخرين نمونه موفقيت آميز نيز شركت Embraer است كه سومين توليد كننده بزرگ محصولات هوا-فضا در جهان است. نكته جالب در مورد شكل‌گيري صنعت هوايي برزيل آن است كه در جنگ جهاني دوم،‌ تعدادي از فرماندهان و سربازان برزيلي مشاركت داشتند كه با مشاهده تاثيرگذاري هواپيما در جنگ، پس از بازگشت به برزيل بر اهميت نيروي هوايي تاكيد كردند. به همين علت، برزيلي‌ها با دعوت از رئيس وقت دانشگاه MIT آمريكا و همكاري مشترك با اين دانشگاه، مركزي تحت عنوان ITA (موسسه فناوري‌هاي هوايي) راه‌اندازي كردند تا به توليد هواپيما بپردازند. آخرين محصول نوآورانه اين شركت، هواپيماي حمل بار 120 تني بوده است.

وي تصريح كرد: با وجود پيشرفت هاي خوبي كه طي سال هاي اخير در برزيل بوجود آمده است، در حال حاضر به دليل ايجاد نوعي بيماري هلندي ناشي از قوت صادرات مواد خام (مانند سنگ آهن و سويا) و افزايش قدرت پول ملي، اين كشور بسياري از بازارهاي بين‌المللي را از دست داده و هم اكنون به نوعي از بحران واردات دچار است؛ به نحويكه در سال 2012 اين كشور از فهرست 10 توليد كننده برتر جهاني خارج شد.

وزير سابق علوم، تحقيقات و نوآوري برزيل به تاريخچه سياست صنعتي برزيل پرداخت و گفت: با شكست سياست جايگزيني واردات در اين كشور، جديدترين سياست توسعه اي برزيل در قرن بيست و يكم تمركز بر رشد و رفاه اجتماعي است.

وي اظهار كرد: در سال‌هاي 2004 تا 2014 ميلادي، سه برنامه 4 ساله با عناوين PICTE (سياست صنعتي، فناورانه و تجارت بين‌المللي با تمركز بر صنايعي مانند نرم افزار، نيمه هادي ها،‌ كالاهاي سرمايه اي و ...)، PDP (سياست توسعه توليد با تمركز بر نقش تداركات دولتي در توسعه فناوري و نوآوري خصوصا در حوزه هاي نفت و گاز و سلامت) و برنامه بزرگ برزيل (با تمركز بر تامين مالي نوآوري، قوانين جديد حمايت از نوآوري و تداركات دولتي) اجرا و در سال 2014 نيز برنامه پلتفرم هاي دانش براي ايجاد ارتباط بين علم و توليد آغاز شده است.

در ادامه جلسه برخي از حضار به ارائه پرسش هاي خود پرداختند كه از مهم‌ترين آنها مي توان به سوال در مورد نقش پارك‌هاي علم و فناوري در توسعه و توصيه‌هاي ايشان براي ايران اشاره كرد. پروفسور دنيز درباره اين پرسش، مهم ترين اصل را بر ايجاد تفكيك و تمايز ميان دانشمندان و صاحبان كسب و كار برشمرد كه هر يك بايد در جايگاه مناسب خود به صورت مكمل عمل كنند.
وزير سابق علوم، تحقيقات و نوآوري در پاسخ به اين سوال كه چگونه مي توان علم و فناوري را به صنعت و تجارت متصل كرد گفت: اين مقوله  چالشي جهاني است و پاسخ يكه و واحدي براي آن وجود ندارد و اگر كسي چنين پاسخي را بيابد، استحقاق دريافت جايزه نوبل را دارد.

وي ادامه داد: در نهايت امر، اين رقابت جهاني است كه اهميت دارد و بنگاه ها بايد توان رقابت در آن سطح را داشته باشند. در برزيل، براي اتصال علم و فناوري به صنعت، فرايند نظام مند و شفاف خريدهاي دولتي كمك شاياني كرده است، مانند‌ ساخت سكوهاي نفتي. معضل ديگري نيز كه بايد در اين زمينه به آن اهميت داد اين است كه سياستمداران، صبور نيستند و نتيجه كوتاه مدت مي خواهند حال آنكه اين چنين فعاليت هايي زمان بر است.

در ادامه اين جلسه نيز پرسشي در مورد نقش سياست تجاري در سياست فناوري مطرح شد كه پروفسور دنيز به نرخ ارز به عنوان عاملي بسيار موثر اشاره كرد. وي توجه به مقياس توليد را براي توليد كالاهاي سرمايه اي بسيار حياتي دانست.

لازم به ذكر است: پروفسور Clelio Campolina Diniz، دوره كارشناسي خود را در رشته مهندسي مكانيك گذرانده و پس از چند سال فعاليت در اين حوزه، كارشناسي ارشد و دكتري خود را در رشته اقتصاد سياسي در دانشگاه USP (دانشگاه سان پائولو) برزيل اخذ كرد. ايشان در حال حاضر به عنوان استاد برجسته (Emeritus Professor) در دانشگاه Minas Gerais (شهر بلو هوريزونته) برزيل، عضو شوراي CAPES (بنياد ارتقاء آموزش عالي كه مسئول اعطاء گرنت‌هاي تحقيقاتي به دانش‌آموختگان دانشگاه ها و مراكز تحقيقاتي است)، رئيس شوراي FINEP (آژانس نوآوري و تحقيقات برزيل كه به دنبال توسعه اجتماعي و اقتصادي برزيل از طريق رسوخ علم، فناوري و نوآوري در بنگاه‌ها و ايجاد ارتباط آن‌ها با دانشگاه‌ها و مراكز تحقيقاتي است) و عضو شوراي BNDES (بانك توسعه برزيل) مشغول به فعاليت هستند و پيش از اين نيز رياست مركز برنامه‌ريزي منطقه‌اي Cedeplar،  دو دوره رياست دانشگاه UFMG برزيل و وزارت علم، فناوري و نوآوري برزيل را بر عهده داشته‌اند.