بهداشت اعتباری؛ تضمینی بر سلامت اقتصادی بانک‌ها و کاهش پرونده‌های حقوقی

«بانک» موسسه‌ای تجاری است که به‌صورت شرکت سهامی و با تجهیز منابع از طریق جذب سپرده‌های اشخاص با هدف تحصیل سود، مبادرت به سرمایه‌گذاری یا اعطای اعتبار می‌کند و در کنار آن خدمات مختلفی همچون نقل‌وانتقال وجوه، معاملات ارزی، معاملات فلزات گران‌بها، تضمین و صدور ضمانت‌نامه، و هر نوع خدمات مجازی که مغایر با عرف معاملات بانکی نباشد را به مشتریان خود ارائه می‌کند.

بانک‌ها به‌عنوان یک «واسطه‌گر مالی» پلی هستند میان صاحبان سرمایه «مازاد» (پس‌اندازکنندگان) و کسانی که «کسری» مالی دارند.

وظیفه اصلی یک بانک تجاری، قبول سپرده‌های اشخاص، افتتاح حساب و اعطای وام و تسهیلات به مشتریان است.

بانک‌ها و موسسات اعتباری در حیطه وظایف خود، مبادرت به انجام عملیات بانکی می‌کنند.

عملیات بانکی در قانون جدید بانک مرکزی به «دریافت سپرده از اشخاص حقیقی یا حقوقی و اعطای تسهیلات یا ایجاد اعتبار» تعریف شده است. به زبان ساده‌تر بانک‌ها از طریق عملیات بانکی، میان کسانی که وجوه و اعتبار مالی دارند و کسانی که متقاضی خدمات هستند، واسطه‌گری می‌کنند.

عملیات بانکی شامل سه مرحله تجهیز منابع، تخصیص منابع و ارائه خدمات بانکی می‌شود.

یکی از پایه‌های مهم صنعت بانکداری، بخش «تخصیص منابع» در قالب اعطای تسهیلات و اعتبارت است.

موفقیت، بقا، پیشرفت و گسترش فعالیت هر بانکی ارتباط مستقیمی با نحوه بررسی، پرداخت و بازگشت به‌موقع تسهیلات پرداختی دارد. به‌همین جهت، حوزه اعتبارات، رکن اصلی فعالیت‌های بانکی است و نیاز به مهندسی منابع و مصارف در راستای افزایش سودآوری دارد. بهره‌وری و سوددهی از مهم‌ترین اهداف و برنامه‌های بانک‌هاست.

در همین راستا، رعایت ارکان «بهداشت اعتباری» از الگو‌های پایه‌ای کسب سود و بهره‌وری است که در تضمین سودآوری بانک‌ها در زمان ارائه تسهیلات و اعتبارات باید در نظر گرفته شود.

تعریف بهداشت اعتباری

«بهداشت اعتباری» از جمله مفاهیمی است که در میان اهالی صنعت بانکداری، مفهومی کاملا آشناست، اما در میان مردم چندان، کاربرد ندارد.

هرچند بهداشت اعتباری، نزد افکار عمومی عبارتی ناآشناست، اما مدیران نظام بانکی به‌خوبی با مفهوم آن آشنایی دارند و گا‌ها از اقداماتی خبر می‌دهند که برای تقویت این اصل انجام داده‌اند.

بهداشت اعتباری را می‌توان پدیده‌ای همچون بهداشت فردی دانست، با این تفاوت که هدف از رعایت بهداشت اعتباری مقاومت در برابر بیماری‌های مالی است، و عدم رعایت آن منجر به نفوذ بیماری در اموال و حتی مرگ دارایی‌ها می‌شود.

اختلالی که با نفوذ در سیستم مالی اشخاص حقیقی و حقوقی، می‌تواند عملکرد آن را مختل کند و آن را به ورطه نابودی از طریق ورشکستگی ببرد. به‌همین سبب موضوع «بهداشت اعتباری» و «پیشگیری»، ارتباط بسیار نزدیکی دارند.

به عقیده صاحب‌نظران بانکی، رعایت موازین بهداشت اعتباری، در تمامی فرآیند‌های بانکی، از اعتبارسنجی مشتری تا پرداخت تسهیلات و نظارت بر مصرف صحیح و قانونی منابع بانکی و وصول مطالبات معوق، امری کاملا ضروری است که از مشکلات عدیده بانکی پیشگیری می‌کند.

براساس فرامین صادره، بانک‌ها باید انضباط مالی و «بهداشت اعتباری» را در دستور کار جدی خود قرار دهند.

با وجود کاربرد زیاد اصطلاح «بهداشت اعتباری» در نظام بانکی، تعریف قانونی مشخص و مستندی برای آن وجود ندارد. اما به‌نظر می‌رسد «بهداشت اعتباری» را باید بخشی از مدیریت ریسک اعتباری بانک‌ها دانست.

ریسک اعتباری (credit risk) ریسکی است که وام‌دهنده در شرایطی که وام‌گیرنده قادر به پرداخت‌های لازم برای تعهدات بدهی خود نباشد، متحمل می‌شود و از این امر ناشی می‌شود که طرف قرارداد، نتواند یا نخواهد تعهدات خود را انجام دهد.

در نتیجه، «بهداشت اعتباری» علاوه بر بانک‌ها، شامل مشتریان آن‌ها نیز می‌شود. بنابراین باید به «بهداشت اعتباری» از دو جنبه؛ محافظت از سلامت حرفه‌ای و سودآوری بانک‌ها و لزوم رعایت حقوق سرمایه‌گذاران و سهامداران بانک‌ها نگاه کرد.

الف: بهداشت اعتباری از نظر سلامت بانکی

بانک‌ها باید همه خطرات احتمالی در تأمین و تجهیز منابع و پرداخت انواع تسهیلات و تعهدات بانکی، را در نظر داشته باشند و کاملا مقید به رعایت مصوبات بانک مرکزی و هیئت مدیره باشند تا بتوانند ریسک‌های بانکداری را کنترل و مدیریت کنند.

در همین راستا اداره امور اعتباری، از اجزای اساسی حفظ سلامت یک بانک محسوب می‌شود. زمانی‌که تسهیلاتی پرداخت می‌شود، اطمینان از انجام مناسب این فرآیند از جمله مسئولیت‌های بخش بازرگانی و گروه پشتیبانی اداره امور اعتباری، است. این مسئولیت شامل مواردی همچون: به‌روز نگه داشتن پرونده‌های اعتباری، کسب اطلاعات جاری در مورد مسائل مالی و بازبینی اعتبارات و تهیه مدارک مختلف مانند قرارداد‌های وام می‌شود.

حوزه اعتبارات بانکی ارتباط بسیار نزدیکی با دستورالعمل‌های مالی ابلاغی در بخش‌های مختلف دارد. رعایت دقیق ضوابط در زمان صدور ضمانت‌نامه‌ها، گشایش اعتبارات اسنادی و تخصیص منابع ارزی علاوه بر محافظت از ارکان بانک، چارچوب مالی سالم و شفاف را نیز حفظ می‌کند و اجازه نمی‌دهد در بخش‌های مختلف صورت‌های مالی اختلال ایجاد شود.

توسعه عملکرد حوزه اعتبارات به افزایش سود و در نتیجه بهبود صورت‌های مالی بانک منتهی خواهد شد. کارکنان شعب، باید روش‌های مختلف دریافت تسهیلات و اعتبارات را برای مشتریان شرح دهند و نیاز آن‌ها را با استفاده از امکانات موجود برطرف کنند.

اعتبارسنجی علمی مشتری، یکی از شاخص‌های اصلی در تعیین ضریب «بهداشت اعتباری بانک‌ها» است.

استاندارد‌های بهداشت اعتباری در بانک‌ها حکم می‌کند که به مشتریان فاقد صلاحیت اعتباری، تسهیلات اعتباری داده نشود؛ ولو آنکه پرداخت وام و تسهیلات به این مشتریان بی‌اعتبار شدیدا مورد توصیه افراد ذی‌نفوذ و حتی تحمیلی باشد.

بهداشت اعتباری اقتضا می‌کند در اعطای تسهیلات بانکی، وثایقی انتخاب و تعیین شوند که در صورت عدم وصول مطالبات و تملیک قانونی وثایق به بانک، تسهیلات به‌راحتی قابلیت نقدشوندگی داشته باشند؛ وثیقه معتبر از منظر بهداشت اعتباری، صرفا ملک دارای سند مالکیت نیست؛ زیرا یک ملک ارزشمند هرچند ظاهرا وثیقه معتبری است؛ اما زمانی که قابلیت نقدشوندگی پایینی داشته باشد وثیقه مطمئنی نیست. این قبیل وثایق اصطلاحا «وثیقه‌های سرطانی» نامیده می‌شوند.

بنابراین لزوم ارزیابی شخصیت و جایگاه اعتباری متقاضیان تسهیلات کلان و ظرفیت آن‌ها در بازگرداندن منابع دریافتی از اصولی است که باید کاملا رعایت شود. وثیقه باید متناسب با تسهیلات پرداختی دریافت شود. نوع وثیقه دریافتی نباید چنان غیرواقعی باشد که متقاضی از دریافت تسهیلات صرف‌نظر کند و نباید چنان راحت باشد که دریافت‌کننده تسهیلات را به عدم بازپرداخت منابع ترغیب کند.

همچنین، بهداشت اعتباری اقتضا دارد، پرداخت وام و تسهیلات بانکی، با وجود سپرده‌های بانکی کافی انجام شود. چرا که پرداخت تسهیلات با وجود کمبود سپرده بانکی، ناترازی بانک‌ها را به‌همراه خواهد داشت.

افزون بر آن، در راستای بهداشت اعتباری بانکی، نظارت بر مصرف صحیح تسهیلات پرداخت شده و نظارت بر وصول به‌موقع مطالبات بانکی ضروری است. کوتاهی در این امر، حجم مطالبات معوق بانک‌ها را به‌شدت بالا خواهد برد. به‌همین جهت گفته شده است: برای ارزیابی دقیق سلامت مالی و پایداری بلندمدت یک شرکت، چندین معیار مالی باید در کنار هم لحاظ شود.

چهار حوزه اصلی سلامت مالی که باید در این زمینه مورد بررسی قرار گیرند عبارتند از: نقدینگی، پرداخت بدهی، سودآوری و کارایی عملیات. با این حال، از این چهار مورد، شاید بهترین معیار برای سنجش سلامت یک شرکت، میزان سودآوری آن باشد.

عدم رعایت موارد مذکور از سوی برخی بانک‌ها در مواردی که منجر به جرم عدم بازپرداخت تسهیلات کلان بانکی می‌شود به‌روشنی قابل مشاهده است. به‌همین دلیل رعایت «بهداشت اعتباری» از سوی بانک‌ها در پرداخت وام و تسهیلات بانکی، امری کاملا ضروری است.

رعایت «بهداشت اعتباری بانک‌ها»، ریسک عملیاتی آن‌ها را کاهش و سودآوری آن را افزایش می‌دهد؛ به این ترتیب سپرده‌گذاران و سهامداران بانک‌ها راحت‌تر می‌توانند در بانکی که ریسک عملیاتی کمتری دارد، سرمایه‌گذاری کنند. به همین سبب، بانک‌ها را براساس ریسک «بهداشت اعتباری» نیز رتبه‌بندی می‌کنند.

ب: بهداشت اعتباری از نظر سلامت مشتریان بانکی

مشتریان بانک‌ها نیز برای برخورداری از وام و تسهیلات بانکی تا حدودی باید «بهداشت اعتباری» را رعایت کنند تا از دسته مشتری بدحساب محسوب نشوند؛ چرا که معمولا دریافت وام و تسهیلات بانکی یا برخورداری از تعهدات بانکی برای بهبود کسب‌وکار نیازمند اعتبارسنجی مشتری و نتایج مثبت آن است. همانطور که، بانک‌ها نیز طبق ماده ۵ مکرر قانون اصلاح قانون صدور چک (۱۳۹۷)، مجاز به پرداخت تسهیلات یا پذیرش تعهدات مشتریان بدحساب و دارای اعتبارسنجی منفی نیستند.

لزوم رعایت اصل بهداشت اعتباری در بانک‌ها

یکی از مهمترین ابعاد قانونی مربوط به سطح شعبه‌های بانک‌ها، مسائل مربوط به رعایت بهداشت اعتباری است.

نحوه رعایت بهداشت اعتباری در شبکه بانکی، از جمله موضوعاتی است که تحت نظارت بازرسان بانکی قرار دارد.

پیاده‌سازی اصول اعتبارسنجی مشتریان و رعایت بهداشت اعتباری منجر به کاهش تخلفات بانکی می‌شود و متعاقب آن بر کاهش پرونده‌های حقوقی و وصول مطالبات موثر خواهد بود.

ویژگی‌های قابل بررسی در رعایت بهداشت اعتباری نسبت به مشتریان بانک

• بررسی شخصیت متقاضی اعتبار در ارزیابی مواردی مانند: تحصیلات، وضعیت شغلی و وضعیت بازپرداخت دیگر تسهیلات دریافتی او
• بررسی ظرفیت متقاضی اعتبار با سنجش میزان و زمان دریافت درآمد و قدرت بازپرداخت با توجه به دیگر بدهی‌ها 
• بررسی حجم سرمایه‌گذاری متقاضی در پروژه‌ای که برای آن نیاز به تسهیلات دارد
• بررسی وثیقه‌ای که ضمانت بازپرداخت وام است
• بررسی شرایط اقتصادی کشور و جهان

فواید رعایت بهداشت اعتباری

• جلوگیری از ایجاد مطالبات و هدررفت منابع بانک
• پیشگیری از ناکارآمدی و ناترازی و ورشکستگی بانک
• سلامت ساختار مالی بانک
• ارتقاء سلامت نظام بانکی

باتوجه به اینکه در دنیای بانکداری، «رعایت استاندارد‌های بهداشت اعتباری»، تضمین‌کننده سلامت بانک‌هاست و از ناکارآمدی و ورشکستگی آن‌ها جلوگیری می‌کنند، و عدم رعایت آن می‌تواند منجر به وقوع تخلفات و جرایم بانکی نیز بشود، و تا کنون نیز تعریف جامع و مانع قانونی برای «بهداشت اعتباری» و «ضوابط و استاندارد‌های بهداشت اعتباری» ارائه شده است، به نظر می‌رسد تعیین «استاندارد‌های بهداشت اعتباری» از جمله موضوعاتی است که تدوین آن ضرورت دارد.

انتهای پیام/