کرونا؛ از ورود به کشور تا تشخیص و تولید واکسن

-علیرضا بیگلری، در نشست خبری که در استودیو سلامت وزارت بهداشت برگزار شد، ضمن قدردانی و خداقوت به کادر سلامت در مقابله با بیماری کرونا، با اشاره به دو ساله شدن ورود ویروس کرونا به کشور، بیان کرد: باتوجه به اینکه امروز ۳۰ بهمن ماه است و دقیقا دو سال پیش در ۳۰ بهمن ۱۳۹۸ اولین موارد کووید۱۹ در کشور مورد تایید قرار گرفت و اقدامات وزارت بهداشت و دولت برای مبارزه با کووید۱۹ آغاز شد، در این نشست قصد داریم به بازخوانی اتفاقاتی که در روز‌های اول در بحران کووید۱۹ در کشور و در انستیتو پاستور با آن مواجه بودیم، بپردازیم و نکاتی را ذکر کنیم که نیاز است در تاریخ شفاهی حوزه سلامت کشور باقی بماند.

اولین گلوگاه و محور، "تشخیص" بیماری بود

وی در ادامه افزود: زمانیکه اولین اخبار از کشور چین مبنی بر وقوع یک بیماری جدید که آن روز‌ها به عنوان کرونای جدید شناخته می‌شد، به ما رسید، در اولین گام، در دی ماه ۱۳۹۸ و تقریبا ۵ تا ۶ هفته قبل از تایید اولین موارد در کشور، جلسات مقدماتی در انستیتو پاستور آغاز شده و مشخص شد که اولین گلوگاه و محور، تشخیص بیماری خواهد بود؛ بنابراین بر روی راه‌های تشخیص کووید۱۹ تمرکز کردیم و در ۱۹ بهمن ۱۳۹۸ یعنی ۱۱ روز قبل از اینکه اولین موارد تشخیص داده شود، روش‌های تشخیصی در انستیتو پاستور ایران کاملا راه افتاد و می‌توانستیم تشخیص را با روش PCR انجام دهیم. اولین موارد با علائم تنفسی و به اسم آنفلوآنزا در استان‌ها بستری شده بودند که قرار شد نمونه‌های این افراد برای تست کووید۱۹ مورد آزمایش قرار گیرد، با این فرضیه که ممکن است افرادی که با علائم تنفسی بستری شده اند مبتلا به کووید باشند.

 بیگلری ادامه داد: در روز ۳۰ بهمن ۱۳۹۸ نمونه‌هایی که از قم دریافت شده بود و از سوی آزمایشگاه بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران، اولین تشخیص کووید۱۹ برایشان اعلام شده بود، توسط وزارت بهداشت به انستیتو پاستور ایران ارسال شد و در ساعات پایانی ۳۰ بهمن ۱۳۹۸ بود که تایید قطعی را برای اینکه این دو کووید ۱۹ هستند، انجام دادیم و به اطلاع وزیر بهداشت وقت رساندیم.

وی گفت: نکته مهم این بود که از نظر زمانی فقط دو روز با یک واقعه مهم در کشور روبرو بودیم؛ چهارشنبه ۳۰ بهمن تایید شد که اولین موارد کووید را داریم و جمعه دوم اسفند ماه، انتخابات مجلس را در پیش داشتیم که وزارتخانه تصمیم گرفت که در اولین ساعات وجود موارد مثبت را به اطلاع مردم برساند.

رییس انستیتو پاستور ایران اضافه کرد: در اولین گام با توجه به اینکه در کشور فقط سه آزمایشگاه وجود داشت که می‌توانستند کووید۱۹ را شناسایی کنند که شامل انستیتو پاستور ایران، آزمایشگاه ویروس شناسی دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران و آزمایشگاه بیمارستان مسیح دانشوری بودند، به همین دلیل در قدم اول وزارت بهداشت کمیته تشخیص آزمایشگاهی کووید۱۹ را با محوریت انستیتو پاستور ایران شکل داد و انستیتو پاستور به عنوان پرچم‌دار این کار وارد عرصه شد و در کنار آن، سایر سازمان‌ها و ادارات قرار گرفتند.

 بیگلری تصریح کرد: از آن پس جلسات تخصصی بیماری کووید ۱۹ آغاز شد و عمده وظایف این بود که مشخص کنیم از چه تستی استفاده کنیم، به عنوان مثال، در روز‌های اول اصرار بر این بود که از تست‌های آنتی بادی برای تشخیص استفاده شود که کاملا روش نادرستی بود. زیرا این تست‌ها زمانی مثبت می‌شوند که فرد دیگران را آلوده کرده و خودش در حال بهبودی است. بنابراین، اصرار بر این بود که تست PCR در کشور راه اندازی شود. باتوجه به اینکه تست PCR نیاز به مواد اولیه و دستگاه داشت و از طرفی کارکنان آزمایشگاه‌ها هم با روش تشخیص آشنا نبودند، وزارت بهداشت تصمیم گرفت که از تمام دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور بخواهد که تمام نمونه‌ها به انستیتو پاستور ایران ارسال شوند. بر این اساس، اولین مشکل ما حجم بالای نمونه‌هایی بود که وارد می‌شد و مسلما باید مدیریت می‌شدند که مستلزم کار شبانه روزی همکارانم در انستیتو پاستور بود که هفت روز هفته و ۲۴ ساعته بدون تعطیلی این وظیفه را برعهده گرفتند و مدام نمونه بود که به انستیتو پاستور می‌رسید. بر این اساس، مسلما در جواب دهی تاخیر داشتیم که گاهی به ۹۶ ساعت هم می‌رسید تا بتوانیم آن حجم نمونه را بررسی کنیم.

وی گفت: در این میان دو کار مهم در همان هفته‌های اول انجام شد؛ یکی اینکه آزمایشگاه‌های متعدد دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور را آموزش داده و پروتکل تدوین شده را در اختیارشان قرار دادیم. در کنار آن تامین کیت‌ها هم مطرح بود که البته کیت‌های اولیه دست ساز بود و در انستیتو پاستور تولید شد. در مراحل بعد کیت‌هایی که از نظر قیمت و کارایی به صرفه بودند، تامین می‌شد و تحویل انستیتو پاستور می‌شدند و سپس بین دانشگاه‌های علوم پزشکی توزیع می‌شد تا با کیت‌های یکسان تشخیص انجام شود. بر این اساس، هر روز بر تعداد آزمایشگاه‌های تشخیصی کووید۱۹ افزوده می‌شد. به طوری که امروز شاهدیم که کشور در سخت‌ترین شرایط و در اوج تحریم ها، وقتی که انواع مواد مصرفی ما در فرودگاه‌های کشور‌های دیگر توقیف می‌شد و به دستمان نمی‌رسد و هیچ دستگاه جدیدی در هفته‌های اول امکان ورود به کشور را نداشت، مجبور بودیم که فقط به دانش فنی موجود در کشور اکتفا کنیم و پروتکل کشوری را طوری پیش ببریم که در دستگاه‌های کوچک PCR قابل انجام باشد. ما امروز صاحب شبکه‌ای هستیم که بیش از ۵۰۰ آزمایشگاه عضو آن هستند که شامل آزمایشگاه‌های دولتی، خصوصی، عمومی غیر دولتی و خیریه‌ها هستند که ابزار و سرمایه بزرگ ملی برای حوزه سلامت است. زیرا شبکه‌ای شکل گرفته که نه تنها در کووید۱۹ بلکه در مورد تمام بیماری‌ها و تهدیداتی که در آینده ممکن است متوجه کشور شود، می‌تواند کار بزرگی را برای کشور انجام دهد. یعنی شبکه تشخیص مولکولی را که سال‌ها آرزو داشتیم، امروز صاحبش هستیم.

 بیگلری ادامه داد: جالب این است که این شبکه کاملا با هم کار می‌کند و طی بازه‌های زمانی مشخص ارزیابی و کنترل کیفی می‌شود تا مطمئن شویم که تک تک آزمایشگاه‌هایی که کار کووید۱۹ را انجام می‌دهند، کیفیت مناسبی دارند. قدم و کار مهم بعدی که انجام شد؛ چند روز بعد از بحران کووید۱۹ فراخوان تولید کیت به تولیدکنندگان داخلی از سوی انستیتو پاستور ایران داده شد و با همکاری معاونت علمی ریاست جمهوری و معاونت تحقیقات وزارت بهداشت شرکت‌ها فراخوان شده و آمدند، کیت‌های اولیه ساخته شد و به انستیتو پاستور آمد. یک وظیفه دیگر را هم در انستیتو پاستور برعهده گرفتیم و قرار شد که بررسی و تایید کیت‌ها را انجام دهد. در واقع کمک کرد تا توسعه و تحقیق درباره انواع کیت‌ها در کشور کلید بخورد. به طوریکه اواخر اسفند ماه به چند شرکت تولیدکننده مجوز تولید کیت را دادیم و از اردیبهشت ۱۳۹۹ اولین کیت‌های تولید داخل را در بازار داشتیم. از خرداد تا تیر ۱۳۹۹ تقریبا نیازی به ورود کیت از خارج از کشور نداشتیم و ظرفیت برای تولید انواع کیت اعم از PCR و آنتی بادی و رپید در کشور ایجاد شد.

وی عنوان کرد: در کنار همه این‌ها وظیفه تعیین و پایش جهش‌ها هم برعهده انستیتو پاستور ایران بود که با همکاری سایر مراکز انجام داده و به صورت موردی و ادواری جهش‌ها بررسی می‌شدند. دستگاه‌های بسیار محدودی داشتیم، اما امروز با افتخار می‌گوییم که انستیتو پاستور ایران به آخرین روش‌ها و دستگاه‌ها برای ارزیابی جهش‌ها مجهز است و کشور در کار تشخیص با تکیه بر دانش بوم و تکیه بر جوانانی که در سطح تحصیلات تکمیلی تحصیل کرده و در دورترین شهر‌ها حضور داشتند، موفق شد.

 بیگلری خاطرنشان کرد: یادم است که در روز‌های اول طبق دستورالعمل، سازمان بهداشت جهانی اعلام کرد که برای تایید مثبت بودن یک بیمار باید سه ژن بررسی شود، اما واقعا کیت به اندازه کافی در دسترس ما نبود. ما روزانه فقط می‌توانستیم ۶ هزار واکنش انجام دهیم، اگر از سه ژن استفاده می‌کردیم، فقط دو هزار بیمار را می‌توانستیم تعیین تکلیف کنیم. با این حال اطلاعات کافی به دست آمد که بررسی یک ژن برای تایید بیماری کافی است. روز‌های اول به ما خرده می‌گرفتند، اما بعد از چند روز نماینده سازمان جهانی بهداشت تایید کرد که روش انستیتو پاستور درست است و به سایر کشور‌ها هم توصیه کردند که از پروتکل ایران استفاده کنند. در عین حال برنامه کشور این بود که سعی شود از تست‌های موجود استفاده بهینه کند و به همین دلیل بیشتر ظرفیت تست‌ها را در اختیار بیمارستان‌ها قرار دادیم. تمام فرآیند تشخیص مصداق عینی این جمله است که فرصتی که در تهدیدات است، شاید در روز‌های عادی وجود ندارد.

 بیگلری در پاسخ به سوالی درخصوص وضعیت تولید واکسن پاستوکووک نیز، بیان کرد: واکسنی که تولید شد، نتیجه اش را دنیا دید؛ کوبا جزو کشور‌های اول و دوم دنیاست که توانسته با واکسن هایش جلوی مرگ و میر را در کووید نیز بگیرد که کاملا قابل استناد است. درباره مشارکت ایران و کوبا در تولید این واکسن هر روز که جلو می‌رویم هر دو طرف معتقدیم که انتخاب بسیار درستی داشتیم که اثرات آن را می‌بینید و نتایج کارآزمایی را هم دیدیدم که چند هفته آتی شاهد چاپ مقاله اش در بالاترین جای ممکن خواهید بود. زیرا کارآزمایی‌ها در کشورمان به قدری درست انجام شد که تمام زوایای تاثیر واکسن و عوارضش درآمد.


رییس انستیتو پاستور ایران همچنین در پاسخ به سوالی درخصوص وضعیت بیماری هاری در کشور گفت: هاری سالانه حداقل ۷۰ هزار مرگ را در دنیا ایجاد می‌کند. باتوجه به اینکه آزمایشگاه مرجع کشوری در انستیتو پاستور ایران قرار دارد و باتوجه به اینکه برنامه پایش کشوری از سوی معاونت بهداشت وزارت بهداشت انجام می‌شود، معمولا در چند سال اخیر تعداد مرگ و میر در ایران برای این بیماری کمتر از انگشتان دو دست بوده و کمتر از ۱۰ نفر مرگ و میر داشتیم که موفقیت بسیار بزرگی برای ایران است که تعداد مرگ و میر کشور ناشی از هاری تک رقمی است. با توجه به اینکه ایران به عنوان مرجع در این زمینه شناخته می‌شود، تاکنون روند بسیار موفقی در کنترل هاری داشتیم و در سال‌های اخیر هم تعداد مرگ ناشی از هاری نسبت به سایر کشور‌ها بسیار ناچیز بوده که نتیجه یک تلاش ریشه دار در کشور است که به بار نشسته است.

ویروس کرونا، دست ساز است یا خیر؟

رییس انستیتو پاستور ایران در ادامه در پاسخ به سوالی درخصوص احتمال دست ساز بودن ویروس عامل کووید۱۹، گفت: باید توجه کرد که یکی از شاخصه‌های مهم کووید۱۹ ناشناخته بودنش است. واقعا تمام علوم بشری را به ویژه در حیطه علوم پزشکی و زیستی به چالش کشید. اصلا شروع این بحران که چگونه شروع شد و پیش رفت و چرا اینگونه رفتار می‌کند و چرا ژنوم و ماده ژنتیکی آن ثبات ندارد، همه بحث‌هایی است که ساعت‌ها نیاز به بحث دارد، اما فکر می‌کنم همانطور که شروعش غیرمنتظره بود، ممکن است پایان غیرمنتظره‌ای هم داشته باشد، شاید حوادث اُمیکرون و بعد از اُمیکرون بهتر بتواند بگوید که چه اتفاقی می‌افتد. وقتی که کل این پدیده‌ها را کنار هم بگذاریم، شاید یک روز بتوانیم قضاوت کنیم که آیا این مداخله انسان در ژنوم ویروس بود و دست ساز بود یا به طور طبیعی ایجاد شده است. طبق اطلاعات کلی که بنده به عنوان یک متخصص ژنتیک دارم، برای بشریت خیلی زود است که بتواند قاطعانه در این باره اعلام نظر کند و بگوید این ویروس طبیعی بوده یا دست ساز. باید توجه کرد که ویروس‌ها سال‌ها طول کشیده که به تکامل رسیدند و کوچک‌ترین تغییر در ژنوم ویروس آن‌ها را مساعد می‌کند که تغییرات و جهش‌های بیشتری در ژنوم داشته باشد. اما فعلا شواهد کافی برای پاسخ به این سوال که دست ساز بوده یا خیر، وجود ندارد.

 بیگلری ادامه داد: طی هفته‌های آتی دل مردم به شادی بزرگی از بابت افتخار انستیتو پاستور خواهد رسید و کیفیت و استقبال از واکسن ما مشخص است. با هزاران درخواست واکسن مواجه هستیم و دستور میزان تولید را از وزارت بهداشت می‌گیریم و، چون این واکسن برای کودکان در کشور هم مجوز استفاده دارد درخواست وزارت بهداشت در شهریور ماه تمرکز برای تولید این واکسن بود و اکنون هم هرچه پاستوکووک پلاس توزیع شود به سرعت مصرف می‌شود، چون به عنوان دُز یادآور اکثر واکسن‌ها مصرف می‌شود.


وی با تاکید بر اینکه فناوری ساخت واکسن کاملا در اختیار انستیتو پاستور ایران است، تصریح کرد:، اما تولید نیاز به دستگاه دارد تا حجم تولید را افزایش دهیم سفارش ما ماه‌ها آماده است و با انتقال آن به داخل، حجم تولید چندین برابر خواهد شد.

وی تاکید کرد: همه فرایند تولید واکسن در ایران قابل انجام است و با توجه به مشارکت مستقیم هر دو کشور در تولید، برای افزایش حجم تولید نیاز داریم که تجهیزات جدید داشته باشیم که این موضوع نیازمند زمان و تامین ارز است. در برخی مواقع به دلیل بروکراسی‌های موجود تامین ارز با تاخیر صورت می‌گیرد و به همین دلیل مجبوریم برای اینکه به نیاز کشور برسیم برخی مواد اولیه را از کوبا بگیریم. بر اساس قرارداد موجود اولویت تامین نیاز دو کشور است. با ورود ماده اولیه، امکانات همه کار‌ها در ایران وجود دارد و ما فقط منتظریم تجهیزات وارد شود تا حجم تولید افزایش یابد. آرزو می‌کنم کشور حمایت ارزی بیشتری از این واکسن انجام دهد، اما باید قبول کنیم حمایت ارزی در هیچ کشوری در حد وزارت بهداشت نمانده است یعنی اگر کشور دیگری واکسن تولید کرده است، کل ساختار پشت تولید آمدند. تمام ابزار فنی و سلول اصلی واکسن پاستوکووک را داخل کشور داریم. با توجه به چاپ مقاله استقبال از این واکسن افزایش هم خواهد داشت. با توجه به میزان ارز تامین شده، اینکه تا همین جا هم واکسنی با این کیفیت تقدیم مردم کردیم، یک شاهکار بوده است.