نمایشگاه مجازی کتاب؛ مُسکنی برای چرخه تولید، چالشی برای کتابفروشیها
- روزنامه ابتکار نوشت: سال‌ها است که کتابفروشان از افت محسوس فروش‌شان در ایام نمایشگاه کتاب بین‌المللی تهران می‌گویند. در دسترس بودن بیشتر کتاب‌ها در یک مکان و تخفیف‌های درنظر گرفته شده برای این رویداد مخاطبان کتاب را بر آن می‌دارد که حتی خرید سالانه خود را از همین نمایشگاه انجام دهند و این به معنی ضعیف شدن یکی از حلقه‌های نشر کتاب یعنی کتابفروشیها است.
اما دو سال است که نمایشگاه بین‌المللی کتاب به دلیل شیوع ویروس کرونا برگزار نشده است. برای جبران این اتفاق سال گذشته همین روزها اولین نمایشگاه مجازی کتاب برگزار شد و حالا قرار است از سوم بهمن هم دومین دوره این نمایشگاه برگزار شود. این در حالی است که احتمال برگزاری فیزیکی نمایشگاه بین‌المللی کتاب در اردیبهشت ماه هم وجود دارد. در چنین شرایطی آیا برگزاری دو نمایشگاه کتاب سراسری به کتابفروشان بیش از گذشته آسیب نخواهد زد؟
نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، بزرگترین گردهمایی فرهنگی کشور است که در دو دوره گذشته به دلیل شیوع بیماری کرونا امکان برگزاریش مهیا نشد. از همان زمان که موضوع شیوع کرونا در کشور مطرح شد، برگزاری نمایشگاه کتاب که تنها سه ماه تا آن باقی مانده بود در هاله‌ای از ابهام قرار گرفت. اوایل سال گذشته یکی از اعضای شورای اسلامی شهر تهران پیشنهاد داد که نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با مشارکت شهرداری تهران و وزارت ارشاد به شکل مجازی برگزار شود. حجت نظری، عضو شورای اسلامی شهر تهران این پیشنهاد را مطرح کرد.
در روزهای پایانی تابستان سال پیش اعلام شد که نمایشگاه کتاب به صورت مجازی برگزار خواهد شد. اما هنوز تاریخ آن مشخص نبود و از سوی دیگر فراهم بودن زیرساخت‌های مورد نظر نیز مورد تردید بود. به هر صورت پس از چند ماه و رایزنی‌های فراوان و موافقت‌ها و مخالفت‌ها، نمایشگاه کتاب مجازی اول بهمن ماه کار خود را آغاز کرد. در روز نخست سامانه در نظر گرفته شده برای این نمایشگاه به دلیل حجم مراجعات با مشکلاتی روبه‌رو شد اما به هر حال در روزهای بعد این نمایشگاه توانست کار خود را انجام دهد البته با وجود همان مشکلات زیرساختی! تا جایی که علاوه‌بر انتقاد مخاطبان از وضعیت سایت نمایشگاه صدای ناشران هم بلند شده بود.
انتقادها البته به حاشیه‌های پررنگ‌تر این رویداد همانند اختلالات موجود و مشکلات جاری ناشران ختم نمی‌شد، برخی ناشران می‌گفتند که در طرح‌های تخفیفی، خریداران کتاب اطلاعاتی از قبیل شماره همراه و کد ملی خود را در سیستم ثبت می‌کنند و برگزارکنندگان نمایشگاه از این بانک اطلاعات استفاده کرده‌اند تا اطلاعیه‌های خود را پخش کنند.
روزهای پرهیاهو و پرحاشیه نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران در حالی می‌گذشت که همزمان با این رویداد و تخفیف ۲۰درصدی‌ای که مخاطبان را بیش از هر چیز دیگری به خرید کتاب از نمایشگاه ترغیب می‌کرد، عده‌ای از ناشران در سایت‌های‌شان دست به موازی‌کاری زدند و همه کتاب‌های‌شان را با تخفیف ۲۰درصدی (و در مواردی بیشتر) به خریداران عرضه کردند که چنین شرایطی با توجه به شلوغی سایت نمایشگاه کتاب، مخاطبان را به سمت خرید مستقیم از ناشر سوق می‌داد.
حالا برای بار دوم قرار است نمایشگاه مجازی کتاب برگزار شود. به دلیل برگزاری این نمایشگاه در نیمه زمستان، به گفته معاون فرهنگی وزارت ارشاد، دیگر خبری هم از طرح زمستانه کتاب نخواهد بود.
یکی از گلایه‌های اصلی کتابفروشان در سال‌های گذشته، کاهش قابل توجه فروش در ایام برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بوده است. به دلیل شیوع کرونا، نمایشگاه بین‌المللی کتاب در دو سال اخیر امکان برگزاری فیزیکی نداشته است و به همین دلیل نمایشگاه مجازی کتاب در دستور کار قرار گرفته است.
اما از سوی دیگر بنابر اخبار وزارت ارشاد و خانه کتاب مجوز برگزاری فیزیمی نمایشگاه بین‌المللی کتاب در اردیبهشت ماه نیز صادر شده است. با توجه به آنکه به گفته احمدوند طرح فصلی زمستانه کتاب نیز به دلیل همزمانی با نمایشگاه مجازی کتاب برگزار نخواهد شد، «ابتکار» این سوال را مطرح کرد که چرا دو نمایشگاه مجازی کتاب و نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در یک زمان برگزار نمی‌شود تا ضمن اجرای عدالت فرهنگی، حمایت از کتابفروشان هم دچار وقفه نشود.
رمضانی در پاسخ گفت: ستاد کرونا برای برگزاری نمایشگاه کتاب به ما اجازه موقت داده است البته اگر با اوج‌گیری سویه جدید کرونا مواجه نباشیم و وضعیت کرونا بهبود پیدا کند. همچنین تعداد ناشران حاضر در نمایشگاه کم خواهد بود و فاصله راهروها بیشتر می‌شود و میزبان تعداد کمتری از مخاطبان خواهیم بود. گمانه‌هایی برای ثبت‌نام قبلی مراجعه‌کنندگانی که واکسن زده‌اند هم داریم. دو نمایشگاه کتاب در کشورهای دیگر برگزار می‌شود که نمایشگاه دهلی (هند) به تعویق افتاد و نمایشگاه دوحه (قطر) هم با سخت‌گیری بسیاری همراه است به‌گونه‌ای که برخی از حضور در نمایشگاه انصراف داده‌اند. نمی‌توانستیم نمایشگاه مجازی کتاب تهران را برگزار نکنیم زیرا برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با چنین احتمالاتی همراه است. به همین دلیل برخی مخالف شرکت یا خرید از این نمایشگاه هستند.
سیدمحمد طباطبائی، نویسنده و روزنامه‌نگار، در این‌باره در یادداشتی که در اختیار ایسنا گذاشته بود، نوشت: اگر چرخه نشر را به سه قسمت تولید، توزیع و فروش تقسیم کنیم نمایشگاه کتاب دقیقا بر حلقه میانی این چرخه و نیز بر حلقه آخر آن تاثیر می‌گذارد. اگرچه به طور حتم به طور غیرمستقیم و در طول زمان حلقه نخست چرخه نشر (تولید) را هم دچار آسیب می‌کند. زمانی که دوره نخست نمایشگاه مجازی کتاب در دست اجرا بود هرچه گفته شد که این نمایشگاه، کتابفروشی‌های مستقلِ آسیب‌دیده از کرونا را دچار آسیب می‌کنند کسی به گوش نگرفت (تعریف نگارنده از کتابفروشی‌های مستقل، کتابفروشی‌هایی است که بدون حمایت نهاد یا ارگانی راه‌اندازی شده‌اند و نیز کتابفروشی‌هایی که از دل یک نشر بیرون نیامده‌اند)، هرچه گفته شد این نمایشگاه کتابفروشی‌های آنلاین را که به تازگی در حال جان گرفتن هستند با کاهش و ریزش مشتری و در نهایت زیان اقتصادی و شاید ورشکستگی مواجه می‌کند، کسی نشنید. برای ساختار دولتی فقط این مهم بود که نسبت به راه‌اندازی یک شو کاری و نمایش فعالیت و دغدغه‌مندی برای عرصه فرهنگ اقدام کند و خب چه چیزی بهتر از نمایشگاه مجازی کتاب (اسمش را بگذاریم پویانمایی).
او در بخش دیگری یادآور شد: نمایشگاه کتاب یک مُسکن است و مُسکن بیشتر از یک اندازه، فایده که ندارد هیچ، ضرر هم دارد. اگر برای اقتصاد بیمار نشر نمایشگاه کتاب تهران را یک مُسکن بدانیم (این نگاه هم البته محل اختلاف نظر و نیازمند گفت‌وگواست ) همان یکی کافی به نظر می‌رسد. راه‌اندازی نمایشگاه‌های استانی کتاب که کتابفروش‌های شهرستانی را دچار زیان اقتصادی کرد، نمایشگاه‌های کتاب مناسبتی، نمایشگاه‌های کتاب موضوعی و تخصصی و حالا نمایشگاه مجازی کتاب (که شعبه‌های استانی آن هم راه افتاده است) حکم مُسکن‌هایی را دارد که اقتصاد بیمار و کم‌حال نشر را خموده و بی‌حال‌تر کرده است؛ مثل بیماری که برای تسکین درد خودش مدام مُسکن می‌خورد و می‌خوابد. اما از سوی دیگر برخی هم معتقدند در شرایط کرونایی بهترین راه استفاده از خدمات مجازی است.
محمدعلی جعفریه، مدیر نشر ثالث، در گفت‌وگو با «ابتکار»، ضمن اشاره به اهمیت برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران، بیان کرد: این نمایشگاه توانست کم و کاستی‌هایی که در حوزه توزیع وجود دارد، جبران کند اما مساله اینجا است که باید چرخه تولید، توزیع و عرضه کتاب را به صورت همزمان جلو ببریم و از آن حمایت کنیم. بحث اینجاست که این سیستم معیوب است و نتوانسته‌ایم آن را اصلاح کنیم و بخش زیادی از سرمایه‌گذاری‌ها در حوزه نمایشگاه انجام شده است.
او ضمن بیان اینکه نباید فراموش کنیم با برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، نباید به کتابفروشان ضربه بخورد، عنوان کرد: همین موضوع در طول سال‌های مختلف موجب شده است که برخی کتابفروشان از چرخه و گردونه خارج شوند، زیرا پشت جلد کتاب قیمتی می‌خورد که ناشر آن را بر اساس درصد سود به توزیع‌کننده، کتابفروش، مولف یا مترجم و خودش محاسبه می‌کند.
وی یادآور شد: وقتی یکی از این چرخه حذف می‌شود برای سایر حوزه‌ها مشکل ایجاد می‌شود، اما در شرایط فعلی کرونا که طی این سال‌ها مردم کمتر به کتابفروشیها مراجعه کرده‌اند نمایشگاه مجازی کتاب فکر خوبی است.
مدیر نشر ثالث با تاکید بر اینکه ما باید به سمتی برویم که بتوانیم کتابفروشان محلی را پربارتر و قوی‌تر کنیم، عنوان کرد: البته طی این دو سال و برای چنین شرایطی و گذر از آن برگزاری نمایشگاه مجازی بد نبوده است و می‌توانیم روی آن کار کنیم.
محمدعلی جعفریه در پایان گفت: بهتر است امکانات موجود در دولت و بخش خصوصی به گونه‌ای توزیع شود که همه زنجیره‌های صنعت نشر و کل صنعت نشر از آن بهره‌مند شوند و از آن سود ببرند؛ همچنین شرایطی فراهم شود که مردم کتاب را از کتابفروش خریداری کنند.
گرچه شاید به نظر برسد در شرایط کرونایی استفاده از نمایشگاه مجازی گزینه بهتری باشد اما با حذف طرح‌های فصلی و عدم حمایت از کتابفروشان دیر یا زود زنجیره تولید کتاب با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو خواهد شد.