۱۰ استان کشور با تنش آبی شدید درگیر می‌شوند
_ روزنامه همشهری نوشت: چندی پیش مسئولان وزارت نیرو اعلام کردند که تنش آبی در برخی از استان‌ها و شهر‌های کشور شدت بیشتری دارد. در این گزارش سعی شده تا با توجه به این موضوع، وضعیت منابع آبی استان‌های هدف و شهر‌های دارای تنش آبی در این استان‌ها بررسی شود. همچنین تحلیلی از وضعیت ذخایر سد‌های استان‌ها، اقدام‌های انجام‌شده از سوی مسئولان استانی برای مقابله با تنش آبی و معرفی پروژه‌های در‌دست اجرای این حوزه ارائه شده است. بررسی مهم‌ترین دلایل ایجاد تنش آبی در این استان‌ها و تبعات اجتماعی آن از قبیل بیکاری، مهاجرت و... نیز از دیگر موضوعات مورد توجه در این گزارش است.
بنابر بررسی‌های انجام شده، استان‌های مازندران، فارس، اصفهان، خوزستان، همدان، کرمان، سیستان و بلوچستان، خراسان‌رضوی، هرمزگان و یزد در معرض بیشترین تنش آبی در کشور قرار دارند که در این بین قرار‌گرفتن استانی مانند مازندران در کنار اصفهان و یزد در نگاه اول جای تعجب و بحث دارد. نکاتی که به‌عنوان دلایل این معضل مطرح شده، از نظر علمی و با توجه به جغرافیای کشور جالب توجه است.
خشکسالی در مازندران!
مازندران که همواره از آن به‌عنوان یکی از مناطق پرآب فلات ایران یاد می‌شود، چندین سال است که گرفتار تنش‌های آبی شده است. این استان پس از ۲ سال‌تر سالی، بار دیگر در شرایط خشکسالی شدید قرار گرفته، به‌طوری که به‌گفته مسئولان و کارشناسان، سال آبی پشت‌سر‌گذاشته شده یکی از خشک‌ترین سال‌های آبی مازندران در ۱۰ سال اخیر بوده است. مهم‌ترین دلیل بروز این وضعیت نیز کاهش بارندگی‌ها و پیرو آن کم‌شدن حجم آب رود‌های مازندران است. به این موضوع باید افزایش دمای هوا در زمستان و بهار و ذوب‌شدن زودهنگام برف ارتفاعات به‌عنوان یکی از منابع تأمین آب استان را نیز افزود. در پایان سال آبی گذشته- پایان شهریور امسال- مخازن سد‌های مازندران ذخیره آبی خوبی نداشتند و به همین دلیل مازندران سال آبی جدید را با وضعیت نامناسب از نظر ذخایر آبی آغاز کرد. درحالی‌که سال زراعی یا سال آبی پیشین با پرشدن ۹۶ درصد ظرفیت مخازن سد‌های مازندران آغاز شده بود، مازندران سال زراعی جدید را با ذخیره ۳۲ درصدی آب در مخازن۱۱ سد بزرگ و کوچک خود آغاز کرد که هشداری جدی برای استان محسوب می‌شود. البته وضعیت ذخایر آبی مازندران در چند‌ماه اخیر به‌واسطه بارندگی‌های پاییزی و زمستانی اندکی بهتر شده است.
با این حال، وضعیت آبی این استان مساعد نیست. هرچند که نشانه‌های خشکسالی و تنش آبی در سراسر مازندران دیده می‌شود، اما مناطق شرقی این استان بیشتر از سایر نقاط در معرض تنش آبی قرار دارند. یکی از اقداماتی که امسال برای کاهش تنش‌های آبی در مازندران انجام شد، اعلام ممنوعیت کشت دوم برنج در استان بود که به‌گفته مسئولان، منجر به انجام‌نشدن کشت دوم در هزاران هکتار از شالیزار‌های مازندران شد. در این شرایط مهم‌ترین اقدامی که برای مقابله با تنش آبی در مازندران مورد تأکید قرار می‌گیرد صرفه‌جویی در مصرف آب است و در گام بعدی ایجاد زیرساخت‌های هدایت و مهار آب‌های سطحی؛ چرا‌که میانگین مهار آب‌های سطحی در مازندران حدود۱۱ درصد برآورد می‌شود که بسیار پایین‌تر از میانگین کشوری است.
تکیه هرمزگان بر دریا و آب‌شیرین‌کن‌ها
سال آبی گذشته برای هرمزگان با کاهش ۷۸ درصدی بارش همراه بود؛ وضعیتی که در کنار برداشت‌های بی‌رویه ۱۱شهر و ۳۸۵روستا و ۷دشت، هرمزگان را در وضعیت ممنوعه بحرانی قرار داد. بنابر اعلام سازمان جهادکشاورزی استان، کشاورزان هرمزگانی نیز بر اثر سال خشک گذشته ۱۴۰میلیارد ریال خسارت دیدند. این خسارات در شرایطی ایجاد شده است که بنا به آمار شرکت آب منطقه‌ای هرمزگان، ۴هزار و ۳۰۰ حلقه چاه غیرمجاز که به‌منظور کشاورزی حفر شده است، منابع زیرزمینی آب و آبخوان‌های استان را می‌مکد.
به‌گفته مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب هرمزگان، بیش از ۵۰درصد نیاز آبی استان از طریق شیرین‌سازی آب دریا تامین می‌شود که این میزان برابر با ۲۶۰هزار مترمکعب در شبانه‌روز است. امین قصمی می‌گوید: با شیرین‌سازی آب دریا حدود یک‌میلیون و ۳۰۰ هزار نفر از جمعیت استان هرمزگان از آب آشامیدنی سالم بهره‌مند هستند. همچنین در برنامه‌ریزی‌های آینده ظرفیتی به میزان یکصد‌هزار مترمکعب در شبانه‌روز از محل آب‌شیرین‌کن یک میلیون مترمکعبی به منابع آبی شهر بندرعباس اضافه می‌شود.
وی اضافه می‌کند: ظرفیت آب‌شیرین‌کن‌ها در ۳ سال آینده افزایش پیدا کرده و بیش از ۷۰درصد منابع آبی شهر‌ها و روستا‌های استان از طریق آب‌شیرین‌کن‌ها تامین خواهد شد. اما تا آن زمان بیش از پیش به همکاری مردم در زمینه مصرف بهینه آب نیاز داریم.
قصمی ادامه می‌دهد: هنوز افزون بر ۱۰۰روستا در استان به‌صورت سیار آبرسانی می‌شود و همچنین امسال با همکاری اداره کل ستاد اجرایی فرمان‌امام (ره)، مخزن ذخیره آب موقت با ظرفیت ۵ و ۱۰ هزار مترمکعب به ارزش ۴ میلیارد ریال به ۴۳روستای کم برخوردار از آب این استان اهدا شد. البته طرح‌های آبرسانی به گوهران و ۵۷روستای بشاگرد از سد سهران و آبرسانی به هرمز و همچنین طرح آبرسانی به شهرستان سیریک با تأکید و پیگیری نماینده، ولی فقیه در استان با اعتباری افزون بر ۷۰۰میلیارد ریال درحال اجراست.
بحران آب در همدان
از آنجا که کشاورزی معیشت نخست همدان محسوب می‌شود، ۸۰ درصد آب این استان در حوزه کشاورزی و صرف کشت محصولات پرآب‌بر مانند سیب‌زمینی می‌شود. از طرفی، نیروگاه برق مفتح، آب همدان را بلعیده و باعث ایجاد فروچاله‌های مهیب در دشت‌های کبودرآهنگ شده است. به همین دلیل همدان ازجمله استان‌هایی است که با تنش شدید آبی مواجه است. کاهش ۴۸درصدی بارندگی‌ها در فصل بارشی سال‌گذشته به این تنش دامن زده و باعث شده مسئولان شهر همدان برای تامین آب آشامیدنی مرکز استان به چاه‌های کبودرآهنگ پناه ببرند که خود در وضعیت هشدار قرار دارد. بنابر آخرین آمار، سد اکباتان به‌عنوان مهم‌ترین منبع تامین‌کننده آب آشامیدنی همدان، ذخیره قابل توجهی ندارد. برخی کارشناسان معتقدند که سد اکباتان باید لایروبی شود تا مشکلات آن برای سال‌های بعد رفع شود، اما مسئولان شرکت آب منطقه‌ای معتقدند از پس هزینه‌های آن برنمی‌آیند.
جدال یزد با کویر و خشکسالی
استان یزد بیش از ۲ دهه است که با خشکسالی، کاهش بارندگی‌ها و افزایش سطح برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی دست و پنجه نرم می‌کند و دستاورد آن تنش آبی است که مسئولان را به فکر راهکار‌هایی برای جلوگیری از بدتر‌شدن شرایط با مدیریت میزان آب موجود در استان واداشته است.
میزان برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی استان ۹۰۰میلیون مترمکعب در سال است، درحالی‌که فقط ۶۵۰میلیون مترمکعب آب وارد سفره‌های زیرزمینی می‌شود. برداشت‌های بی‌رویه موجب کسری ۲۵۰میلیون مترمکعبی مخازن و فرونشست زمین شده است. این موضوع کسری شدید در مخزن را به‌دنبال داشته است تا جایی که این استان از نظر کسری مخزن، جایگاه هفتم را درمیان ۳۱استان کشور دارد.
اما در کنار بحث کمی، موضوع کیفیت آب هم مطرح است. به‌علت برداشت بی‌رویه، علاوه بر افت سفره‌های زیرزمینی، کیفیت منابع آب موجود هم از بین رفته و در برخی مناطق آب، شور شده است. راهکار‌هایی ازجمله انتقال آب بین‌حوزه‌ای، انتقال آب از دریای عمان و خلیج‌فارس و اجرای پروژه آب تجدیدپذیر در دستور کار مسئولان استان است تا با این تنش مقابله کنند، اما با توجه به طولانی‌بودن روند اجرای این طرح‌ها و کاهش سال به سال بارندگی‌ها در اثر تغییر اقلیم خشک استان، به‌نظر می‌رسد مدیریت مصرف، بهترین روش برای مقابله با کم آبی است در غیر این صورت مردم راهی جز مهاجرت نخواهند داشت و از یزد جز کویری غیرقابل سکونت، باقی نخواهد ماند. تنها منابع آبی استان یزد، قنات‌ها، چاه‌ها و چشمه‌هایی هستند که بیش از ۹۰ درصد آن‌ها درگیر خشکسالی شده‌اند.
چشم امید کرمان به خلیج‌فارس
سال آبی گذشته در کرمان با کاهش ۷۷درصدی باران نسبت به سال ماقبل به پایان رسید. هم‌اکنون ۱۶شهر و ۲۴۴روستای این استان تنش آبی شدید دارند. حفر ۱۹هزار حلقه چاه غیرمجاز با هدف کشاورزی، ۱۲دشت استان را در وضعیت بحرانی ممنوعه قرار داده است. کرمان، تنها کلانشهر و مرکز استانی است که تمام آب مصرفی آشامیدنی آن از منابع زیرزمینی و چاه تامین می‌شود. بنا بر گزارش شرکت آبفای کرمان، نیاز آبی فقط در شهر کرمان ۳۰۷۹ لیتر بر ثانیه است، اما توان تولید این شرکت ۱۹۳۴ لیتر بر ثانیه و کمبود ۱۱۴۵لیتر بر ثانیه را تنها با مدیریت فشار شبکه و صرفه‌جویی مشترکان می‌توان تاحدودی جبران کرد.
شهر‌های کرمان، بم، بروات، رمشک، زهکلوت، زرند، جیرفت، هنزا، رفسنجان، منوجان و ریگان که در تنش آبی شدید و بحرانی به‌سرمی‌برند، ۶۰ درصد جمعیت استان را در خود جای داده‌اند. معاونت هماهنگی امور عمرانی استانداری کرمان در این زمینه اعلام کرده است که برای تامین کمبود آب شهر کرمان مجوز ۷حلقه چاه جدید در بهار۱۴۰۰ از سوی وزارت نیرو داده شده است. همچنین انتقال آب از خلیج‌فارس به این استان به‌عنوان تنها گزینه تامین آب شرب پایدار استان تصویب شده است. برای اجرای این طرح ۹۰ کیلومتر لوله‌گذاری با اعتباری بیش از هزار میلیارد تومان در دستور کار دولت قرارگرفته است.
۱۰۰۰ روستای خراسان‌رضوی در معرض تنش آبی
استان خراسان رضوی به‌دلیل شرایط اقلیمی، جزو مناطق خشک و نیمه خشک کشور محسوب می‌شود و بیشترین اتکای آن در تامین آب به منابع آب‌های زیرزمینی است. هم‌اینک از ۳۷دشت استان، وضعیت ۳۴دشت بحرانی بوده و سطح آب زیرزمینی آن افت کرده است. در سالی که میزان بارندگی خراسان‌رضوی ۶۵درصد کاهش را نسبت به سال گذشته نشان می‌دهد، برداشت از سفره‌های زیرزمینی توسط چاه‌های کشاورزی و شرب در کنار گرمای زودرس هوا، موجب افت سطح آب در آبخوان‌های استان شده است.
برای مدیریت تنش آبی، طرح سازگاری با کم‌آبی اجرا شد که در نتیجه آن سال گذشته ۴۶۰میلیون مترمکعب آب از سفره‌های آب زیرزمینی استان کمتر برداشت شد. همچنین انسداد هزار و ۸۵۲حلقه چاه غیرمجاز از ابتدای سال ۱۳۹۹ در استان، تجهیز تمامی چاه‌ها به شمارشگر هوشمند و رصد برخط میزان برداشت از چاه‌ها، توسط شبکه مانیتورینگ چاه‌ها از دیگر اقدامات انجام شده برای جلوگیری از اضافه برداشت‌ها در سطح استان خراسان رضوی است. طبق آمار اعلام‌شده از سوی آب و فاضلاب خراسان رضوی، تابستان امسال هزار روستای بالای ۲۰خانواری استان و ۳۰ شهر این استان در مرز تنش آبی قرار گرفتند. در تابستان امسال شهر‌های نیشابور، گلبهار، خواف، تربت‌جام، مشهد، ریزه و شاندیز در وضعیت قرمز قرار گرفتند. میزان مصرف و تولید آب در ۱۴شهر نیز در نقطه سر به سر قرار دارد که جزو شهر‌های نارنجی محسوب می‌شوند. همچنین۱۰شهر دیگر با مشکل کیفی آب و بالا‌بودن املاح مواجه شدند که جزو مناطق زرد تلقی می‌شوند.
اصفهان، همچنان تشنه است
اصفهان، یکی از شهر‌های پر‌تنش آبی کشور است که گرم و خشک‌ترین تابستان ۵۰ سال اخیر را به سختی گذراند و شهروندان مجبور بودند روز‌های طاقت‌فرسا را ساعت‌ها بی‌آب سپری کنند. پاییز و بی‌آبی بار دیگر کشاورزان این استان را با ضرر مواجه کرد و با توجه به وضعیت جغرافیایی، این استان در زمستان پیش‌رو نیز از بحران آب در امان نخواهد بود. اصفهان و سرشاخه‌های زاینده‌رود سال آبی گذشته ۴۰درصد کاهش بارندگی داشت و کارشناسان هواشناسی اعلام کرده بودند امسال، بارش‌های مؤثر بر منابع آب اصفهان و سرشاخه‌های زاینده‌رود از آذر‌ماه خواهد بود، هر چند این بارش‌ها نیز کمتر از میانگین طبیعی بارندگی بود. وضعیت منابع آبی استان مناسب نیست، سرچشمه کوهرنگ خشک‌شده و چشمه لنگان نیز دست کمی از کوهرنگ ندارد. ذخیره سد زاینده‌رود هم تعریفی ندارد. ماهانه بین ۲۵ تا ۲۶میلیون مترمکعب آب از سد برای تأمین شرب در سامانه اول آبرسانی اصفهان بزرگ منتقل می‌شود. فاز اضطراری سامانه دوم آبرسانی اصفهان بزرگ قرار بود تابستان امسال ناجی اصفهانی‌ها در تامین آب شرب شود، اما تکلیف این طرح به‌دلیل کسری بودجه نامشخص است. مدیریت مصرف آب در همه بخش‌ها ازجمله کشاورزی، صنعت و شرب برای گذر از شرایط بحران و تنش آبی ضروری است. اما ادامه خشکسالی بروز مهاجرت‌ها و تبعات اقتصادی و اجتماعی را در این استان رقم می‌زند.
مناقشات آبی هیرمند و خشکی سیستان‌وبلوچستان
وضعیت فراخشک سیستان و بلوچستان تعداد قابل توجهی از شهر‌ها و روستا‌های استان را در معرض تنش آبی قرار داده است؛ به‌طوری که ۵۸درصد برداشت‌های آب برای شهر‌ها و روستا‌های سیستان و بلوچستان وابسته به منابع زیرزمینی است و این مسئله بیش از ۱۸شهرستان استان را با تنش آبی مواجه کرده است.
از سوی دیگر ۴۲درصد برداشت‌های آب در سیستان و بلوچستان وابسته به آب‌های سطحی است که عمده آن به هیرمند و آب‌های مرزی بر‌می‌گردد. خشکی تالاب هامون و عدم‌دسترسی به منابع آبی پایدار و از طرفی بالا‌گرفتن تب مناقشه آبی میان ایران و افغانستان طی سال‌های اخیر و عدم‌پایبندی افغانستان به انتقال حقابه هامون از هیرمند با سدسازی بی‌رویه و تصمیماتی که سال گذشته با احداث سد کمالخان روی رودخانه هیرمند گرفته شد، معضلاتی را برای تأمین آب به‌وجود آورده است. از آنجا که در زاهدان نیز هیچ‌گونه منبع آبی وجود ندارد و تأمین آب شرب این کلانشهر از چاه نیمه‌های سیستان که خود وابسته به رودخانه هیرمند است، صورت می‌گیرد، بنابراین علاوه بر سیستان، برای تأمین آب آشامیدنی مورد نیاز کلانشهر زاهدان نیز چالش جدی وجود دارد. طرح آبرسانی به شهر‌های سیستان، چابهار، کنارک و نوک‌آباد در برنامه اجرایی آبفا قرار دارد، اما این طرح‌ها به‌طور متوسط حدود ۴۰درصد پیشرفت دارد و برای تکمیل طرح‌های شهری نیاز به ۱۰۰۰میلیارد تومان اعتبار و برای تکمیل مجتمع‌های آبرسانی روستایی به ۲۷۰۰میلیارد تومان اعتبار نیاز است.
مسئله تامین آب آشامیدنی استان‌های جنوبی و همچنین استان‌های فلات مرکزی و شرق کشور از خلیج‌فارس با شیرین‌سازی آب در چند دولت گذشته مطرح بوده است.
با همین هدف اجرای طرح شیرین‌سازی و انتقال آب خلیج‌فارس به دولت سیزدهم رسید. با تکمیل سه‌خط طرح ملی انتقال آب خلیج‌فارس به فلات مرکزی ایران، در مجموع ۵۵۰میلیون مترمکعب آب شیرین از خلیج‌فارس به فلات مرکزی ایران منتقل می‌شود. برای اجرای این طرح‌ها که در مجموع با لوله‌گذاری به طول ۳هزار و ۷۰۰ کیلومتر، آب خلیج‌فارس و دریای عمان را به ۷ استان هرمزگان، کرمان، خراسان‌جنوبی، خراسان‌رضوی، یزد، اصفهان و سیستان و بلوچستان منتقل می‌کند، ۱۲۸هزار میلیارد تومان اعتبار پیش‌بینی شده است. این طرح‌ها برای ۷۰هزار نفر اشتغال‌زایی خواهد داشت. طرح انتقال آب از هرمزگان آغاز می‌شود و در مسیر کرمان و خراسان جنوبی به خراسان رضوی انتقال خواهد یافت و درصورت اجرا می‌تواند به توسعه صنایع گلخانه‌ای و واحد‌های صنعتی و معدنی بزرگ این استان‌ها کمک کند. نکته مهم اینکه آب استحصال‌شده در این طرح از نظر قیمتی در مقایسه با کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس ازجمله عمان و امارات ۲۰درصد ارزان‌تر است. این طرح که در سه‌فاز و سه خط لوله اجرا می‌شود درصورت اجرا براساس زمانبندی مصوب و تامین اعتبار باید تا سال۱۴۰۴ در سه مسیر به پایان برسد.