چند و چون تشکیل کمیته امنیت روانی و آرامش‌بخشی؛ پیامد‌های پساکرونایی در کمین مردم
_ روزنامه جام‌جم نوشت: ما دیگر آن آدم‌های سابق نمی‌شویم؛ این قطعی‌ترین گزاره میان همه پیامد‌های فراگیری کروناست. کرونا باشد یا نباشد، سویه‌های مختلف از پی هم بیایند یا نیایند، واکسیناسیون کامل شود یا نشود، آنچه بدیهی است این‌که حالا زندگی ما به پیش و پس از دوران فراگیری تقسیم شده‌است. مهم‌ترین دلیل قطعیت این گزاره هم مربوط است به سلامت روان، این‌که اگر از دسته خوش‌اقبالان هم بوده‌باشیم و آسیبی جسمانی از کرونا شامل حال ما نشده‌باشد، پیامد‌های آسیب روانی متوجه ما، نیاز به درمانی اساسی دارد. این نکته‌ای است که از همان روز‌های ابتدای فراگیری هم کارشناسان این حوزه نسبت به آن ابراز نگرانی کرده و از ضرورت تشکیل کمیته‌سلامت روان، همپای دیگر کمیته‌ها در ستاد ملی مقابله با کرونا گفته‌بودند و با ارائه آمار‌هایی هشدار دادند این اختلالات در صورت بی‌توجهی می‌تواند پیامد‌های ناگوار اجتماعی به همراه بیارود. از سوی دیگر جامعه‌شناسان هم معتقد بودند داده‌های به‌دست آمده در این حوزه، نشان از این دارد که بی‌توجهی به سلامت روان شهروندان باعث به راه افتادن سونامی آسیب‌های اجتماعی می‌شود.
واکنش دولت قبلی در برابر همه این هشدارها، اما یک بی‌توجهی محض بود. توجه به موضوعات اجتماعی، اما از همان ابتدا یکی از اولویت‌های کاری دولت سیزدهم عنوان شد، در فاصله کوتاه حضور این دولت هم نشانه‌های آن اجرایی شد، از احیای شورای‌عالی اجتماعی گرفته تا دستور تشکیل کمیته‌اجتماعی در ستاد ملی مقابله با کرونا. نشانه تازه هم مربوط به همین پنجشنبه گذشته است که کمیته‌امنیت روانی و آرامش‌بخشی قرارگاه عملیاتی ستاد ملی مبارزه با کرونا تشکیل شده‌است. کمیته‌ای که روان‌شناسان دو سال است از ضرورت تشکیل آن می‌گویند. با همه این اوصاف، قرار است این کمیته چه‌کار کند؟ مهم‌تر این‌که چه کاری می‌تواند انجام دهد؟ اولویت‌های آن پس از این‌همه مدت چه مواردی خواهد بود و همان تصمیمات گرفته‌شده توسط این کمیته، چقدر ضمانت اجرایی خواهد داشت؟
حال ناخوش روان جامعه
از پیامد‌های روانی فراگیری کرونا بسیار گفته‌اند و گفته‌ایم. از ۵۱ هزار کودک یتیم‌شده به‌واسطه کرونا، از تجربه سوگ یک‌سوم دانشجویان در آستانه آغاز سال تحصیلی ۴۰۱-۴۰۰ و از رواج شگفت اختلال‌هایی همچون وسواس فکری و عملی، اضطراب و افسردگی. فرشاد شیبانی، روان‌شناس معتقد است رفتار مسوولان در برابر جهش شگفت این اختلال‌ها، عجیب بوده‌است. فریده رحیمی، روان‌شناس بالینی نیز معتقد است بسیاری از این اختلال‌ها به‌واسطه نبود پاسخگویی به آن، تبدیل به خشم شده و حتی می‌تواند پیامد‌های امنیتی به همراه داشته‌باشد و بالاخره، محمد حاتمی، رئیس سازمان نظام روان‌شناسی و مشاوره کشور می‌گوید کرونا بهداشت روانی ۵۰ درصد جامعه را به مخاطره انداخته‌است.
در کنار این مخاطره، دست و پای مردم هم به نوعی بسته بوده‌است، برخی معتقدند در کنار مسؤولان، مردم هم نسبت به سلامت روانی‌شان بی‌توجه بوده‌انداما چه کسی است که نداند این بی‌توجهی معطوف به مردم ناشی از دلایلی بوده که از حوزه اختیار مردم خارج است، هزینه‌های گزاف استفاده از خدمات روان‌شناسان در کنار سخت‌تر شدن معیشت شهروندان، یکی از این دلایل است. فارغ از آن، هنوز باتوجه به اهمیت بالای بهداشت روانی جامعه، بیمه‌ها این خدمات روان‌شناسی را به رسمیت نمی‌شناسند و آن را تحت پوشش خود ندارند. در این میان سوءاستفاده‌گرانی هم بوده‌اند که از آب گل‌آلود حال ناخوش مردم، بازاری شکل دادند و با مشاوره‌های غیرعلمی و عموما توسط فضای مجازی، جیب‌شان را پرپول‌تر کردند. نهاد‌های نظارتی و مسوولان هم در خواب فراموشی به‌سر می‌بردند، اما حالا محمد حاتمی می‌گوید نه‌تن‌ها قرار است کمیته تازه‌تاسیس مداخلاتی در مصوبات تازه ستاد ملی مقابله با کرونا داشته‌باشد که حتی با اختیاراتی که به دست خواهدآورد، با موج سوداگری شرم‌آور روان‌شناس‌نما‌ها هم مقابله قضایی خواهد کرد.
پیوست‌های سلامت روان در تصمیمات ستاد
از پیامد‌های روانی کرونا بسیار گفته شده، از لزوم ضرورت تشکیل کمیته‌سلامت روان در ستاد ملی مقابله با کرونا هم همین‌طور، اما حالا هر دوی این موضوعات به مرحله اجرا رسیده‌است. سوال مهم این است که کمیته «امنیت روانی و آرامش‌بخشی» چه اهدافی دارد؟ محمد حاتمی معتقد است پیش از هر کاری باید به‌سرعت پایش‌هایی در این حوزه صورت داد تا اولویت‌های مداخلات در این زمینه مشخص شود.
او می‌گوید: «آمار‌ها و پژوهش‌های گذشته باید به روزرسانی شوند تا برآیندی از وضعیت بهداشت سلامت روان در اقشار مختلف به دست بیاید، در مرحله بعد باید به این نکته دست یابیم که کدام دسته نیاز به مداخلات روان‌شناسی و روانپزشکی دارند که در کوتاه‌ترین زمان ممکن به این موضوع رسیدگی شود.»
اقدامات کلی‌تری هم البته در این بین وجود دارد، اقداماتی از جمله تغییر سبک زندگی، انجام خودمراقبتی و البته که آموزش مهارت‌های سلامت روان. اما موارد مورد اشاره حاتمی رنگ و بوی ضرب‌الاجلی ندارد. از او می‌پرسیم مهم‌ترین گام این کمیته در ابتدای تاسیس آن چیست؟ رئیس سازمان نظام روان‌شناسی و مشاوره کشور و البته رئیس کمیته‌امنیت روانی و آرامش‌بخشی قرارگاه عملیاتی ستاد ملی مبارزه با کرونا معتقد است اگر همین امروز هم کرونا از بین برود تا حداقل ۱۵ سال آینده با پیامد‌های روانی آن مواجه خواهیم بود.
حاتمی می‌گوید: «پیوست‌های سلامت روان برای تصمیم‌های مختلف به‌عنوان یک اولویت مهم است. به عنوان مثال بازگشایی‌های مورد نظر ستاد ملی مقابله با کرونا که شامل بازگشایی مدارس، دانشگاه‌ها و فعالیت صنوف مختلف می‌شود باید حتما با پیوست‌های سلامت روان صورت بگیرد. به این معنا که باید گفته شود در صورت این بازگشایی‌ها مردم و خانواده‌ها چه کار‌هایی در این حوزه باید انجام دهند.»
کمیته‌امنیت روانی از کجا آمد؟
چند ماهی از فراگیری کرونا گذشته‌بود و هنوز مردم و البته مسؤولان، در شوک این فراگیری عجیب بودند که سازمان نظام روان‌شناسی و مشاوره، از ضرورت حضور روان‌شناسان در حلقه اصلی تصمیمات مربوط به کرونا گفت. این اعلام‌ها بنا به درخواست و هشدار‌های روان‌شناسان شکل گرفته‌بود، اما این ماجرا سرانجامی نداشت. محمد حاتمی، رئیس سازمان نظام روان‌شناسی و مشاوره می‌گوید: «سازمان از اردیبهشت سال گذشته درخواست تشکیل کمیته‌اجتماعی برای مقابله با آسیب‌های روانی بحران کرونا در ستاد ملی مقابله با کرونا را به رئیس جمهوری وقت داد، اما توجهی به آن نشد.» این رویکرد، اما با روی کار آمدن دولت جدید تغییر کرد. روایت حاتمی از این تغییر چنین است.
او می‌افزاید: «رئیس جمهور در بدو امر دستور دادند کمیته‌اجتماعی در ستاد ملی مقابله با کرونا تشکیل شود. این کمیته با محوریت اختلالات روانی و سلامت روان قرار بود شکل گیرد. اهداف این کمیته به دفتر استراتژیک ریاست جمهوری سپرده شد و آن‌ها طی نامه‌ای نظرات ما را جویا شدند. به این ترتیب ما نظرات خود را درباره این کمیته ارائه دادیم و به این شکل صراحتا بیان کردیم که رئیس سازمان نظام روان‌شناسی باید عضو کمیته‌اجتماعی و ستاد ملی مقابله با کرونا باشد و در این کمیته و ستاد جایگاه داشته‌باشد تا بتواند صدای مردم را برساند.»
به این ترتیب پنجشنبه گذشته با حکمی که محمد‌حسین سپهر، فرمانده قرارگاه عملیاتی مقابله با کرونا نوشت، محمد حاتمی به عنوان رئیس کمیته‌امنیت روانی و آرامش‌بخشی قرارگاه عملیاتی ستاد ملی مبارزه با کرونا منصوب شده و قرار است در جلسات این قرارگاه حضور داشته‌باشد.
اولویت‌ها همان همیشگی‌ها هستند
هشدار‌های دوساله روان‌شناسان حداقل روی کاغذ جواب داده و حالا منجر به تشکیل کمیته‌امنیت روانی در ستاد ملی مقابله با کرونا شده‌است. ریاست آن را هم که رئیس سازمان نظام روان‌شناسی و مشاوره کشور به عهده دارد، به این مفهوم که فردی در این حوزه در ستاد ملی مقابله با کرونا حاضر است که اشراف کاملی به وضعیت بهداشت روانی جامعه دارد. از سوی دیگر با انجام واکسیناسیون گسترده، روز گذشته تعداد قربانیان روزانه از حدود ۷۰۰ نفر در روز به ۱۹ نفر رسید.
همه این‌ها نشان از این دارد که نگاه‌ها حالا باید معطوف به سلامت روان شهروندان باشد. سوال این است که چقدر باید به تشکیل این کمیته امیدوار باشیم؟ فرشاد شیبانی، روان‌شناس معتقد است اولویت‌های فعالیت این کمیته آشکارتر از آن است که از زبان کارشناسان عنوان شود.
او می‌گوید: «تشکیل این کمیته اتفاق مبارکی است، حداقل باید گفت اقدام به تشکیل این کمیته هر چند بسیار دیر، اما گام مهمی است، اما آنچه مهم‌تر از تشکیل این کمیته در ستاد است توجه به مشکلاتی است که در گذشته هم وجود داشته و در دوران کرونا آسیب‌هایش بسیار بیشتر دیده می‌شود. اولین آسیب آن بی‌توجهی نهاد‌های دولتی به ناتوانی شهروندان برای مراجعات روان‌شناسی است.»
نکته مد نظر شیبانی همانی است که بار‌ها به آن اشاره شده‌است، این‌که باید دولت‌ها برای درمان نقشی تسهیل‌گر داشته‌باشند.
شیبانی می‌گوید: «بیمه‌ها می‌توانند همان نقش تسهیل‌گری را ایفا کنند، باید این موضوع جدی انگاشته شود چرا که نسبت مراجعات شهروندان به مراکز مشاوره به میزان اختلال‌ها بسیار معنادار است.»
او معتقد است زمانی می‌توان به کارآمدی این کمیته در ستادملی مقابله با کرونا امیدوار بود که همراه با آن بازویی در جهت حسن اجرای این تصمیمات هم وجود داشته‌باشد. شیبانی ادامه می‌دهد: «هم‌افزایی کلیدواژه پرتکراری در میان حرف‌های مسوولان است، اما به همان اندازه هم واژه بی‌تاثیری است چراکه با وجود اهمیت هم‌افزایی میان نهاد‌ها در راستای مداخلات روانی کسی به آن توجهی نمی‌کند.»مثال‌هایی هم از زبان این روان‌شناس در این مورد وجود دارد: این‌که وزارت آموزش و پرورش توجهی به حضور روان‌شناسان در مراکز آموزشی و مدارس نمی‌کند و اساسا باوری به حضور این افراد ندارد یا حتی وزارت بهداشت و درمان هم نیازی به حضور و مداخلات این چنینی میان کادر درمان خود حس نمی‌کند و البته که نتیجه‌اش می‌شود آنچه از زبان رزیدنت‌ها در چند ماه گذشته عنوان شده‌است.
بیم و امید‌های ایجاد یک کمیته
در کنار این نگاه‌های امیدوار، اما مخالفانی هم وجود دارند، یکی از آن‌ها فریده رحیمی، دانشیار روان‌شناسی است. او البته که معتقد است تشکیل این کمیته در ستاد ملی مقابله با کرونا اتفاق خوبی محسوب می‌شود، اما امید داشتن به آن منوط به اتفاقاتی است.
در ابتدا از او می‌پرسیم اولویت‌های کاری این کمیته چه باید باشد تا تاثیرگذاری بیشتر و سریع‌تری دراین حوزه داشته‌باشیم؟ او می‌گوید: «اولین کار این است که آثار و پیامد‌های ناشی از ابعاد روان‌شناختی، اجتماعی، فیزیکی و جسمانی را بررسی کنند. به عنوان مثال در حوزه روان‌شناسی اجتماعی باید نماینده‌ای در این حوزه در کمیته مورد نظر وجود داشته‌باشد تا صرفا به پیامد‌های روان‌شناسی اجتماعی این فراگیری بپردازد، در مورد روان‌شناسی بالینی یا رشد نیز همین موضوع صدق می‌کند. به عنوان مثال افسردگی‌های ناشی از سوگ در خانواده‌هایی که عزیزان‌شان را از دست داده‌اند، بسیار مهم است و هنوز دستگاه‌های مسؤول برای حل مشکلات این خانواده‌ها اقدامی موثر انجام نداده‌اند و همین موضوع باعث می‌شود افسردگی‌های ناشی از سوگ‌های ناتمام به خشم‌هایی فروخورده تبدیل شود. همین خشم نیز باعث می‌شود این افراد اعتمادی به هیچ تصمیمی از سوی حاکمیت نداشته‌باشند و به نوعی تبدیل به مخالفانی شوند که ممکن است سبب ایجاد پیامد‌های سیاسی و امنیتی شوند.»
در کنار این موضوع این روان‌شناس هم معتقد است پیگیری توجه به بهداشت روان دوره کرونا در این کمیته می‌تواند ابعادی متفاوت داشته‌باشد و بهتر بود سازمان نظام روان‌شناسی و مشاوره هم با برگزاری جلساتی به کارشناسی اولویت‌های کاری این کمیته بپردازد. دیگر نکته مورد اشاره فریده رحیمی به اجرای همان اولویت‌ها برمی‌گردد.
او می‌گوید: «پژوهش‌ها و مطالعات صورت گرفته در مرحله اول می‌تواند به راهکار‌های مهم اجرایی ختم شود، اما وقتی این راهکار‌ها موثر است که رنگ اجرای درستی به خود بگیرد، پیش از این هم تصمیمات بسیاری گرفته شده که به دلیل اجرای نامناسب نه تنها موثر واقع نشده بلکه آسیب بیشتری داشته‌است. این که این کمیته چه کار‌هایی باید انجام بدهد یک بخش است و این‌که این اهداف را چقدر می‌تواند محقق کند، بخشی مهم‌تر محسوب می‌شود.» البته که این روان‌شناس امیدی به تاثیرگذاری این کمیته ندارد. فریده رحیمی می‌گوید: «من امیدی به نتیجه‌بخش بودن تشکیل این کمیته ندارم چرا که خود سازمان نظام روان‌شناسی هم در حال حاضر سازمان متزلزلی شده و نشانه آن هم تعویق چندباره انتخابات مجمع عمومی آن است و تا وقتی این اتفاق نیفتد، چنین کمیته‌ای هم نمی‌تواند دقیق و با ثبات باشد.»
با این حال تشکیل این کمیته کارشناسان زیادی را به بهبود شرایط امیدوار کرده‌است؛ زیرا تا زمانی که متخصصان حوزه سلامت روان در تصمیم‌گیری‌ها شرکت داده نشوند نمی‌توان به بهبود شرایط امیدوار بود.