بارش‌ها مرهمی سطحی بر زخم کهنه خشکسالی
_ روزنامه همشهری نوشت: سال آبی ۱۴۰۰– ۱۳۹۹ با جولان کم‌بارشی و تخلیه ذخایر آبی سدها، عنوان خشک‌ترین سال ایران در نیم‌قرن اخیر را به‌خود اختصاص داد، اما تا اینجای کار، سال آبی جاری (۱۴۰۱– ۱۴۰۰) نیز شرایط چندان متفاوتی نسبت به سال آبی گذشته نداشته و حتی از نظر ذخایر آبی، سدها با وضعیت بغرنج‌تری مواجه هستند.
حدود یک سال پیش، یعنی در اواخر پاییز ۱۳۹۹ که نشانه‌های خشکسالی در حال ظهور بود، میانگین پرشدگی مخازن سد‌های کشور به بیش از ۵۰ درصد می‌رسید. حالا، در شرایطی که یک سال بسیار کم باران سپری شده و بارش‌های سال‌جاری نیز در مقایسه با میانگین بلندمدت چندان چنگی به دل نمی‌زند، میزان پرشدگی مخازن سد‌های کشور فقط ۳۴.۶ درصد است و همین مسئله، وخامت شرایط آبی امسال نسبت به سال قبل را پررنگ‌تر می‌کند.
سدها ۳۳ درصد خالی‌تر شدند
آمار‌های دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور نشان می‌دهد در هفته سوم آذر امسال، مجموع حجم ذخایر آب موجود در مخازن سد‌های کشور به حدود ۱۷ میلیارد و ۴۸۰ میلیون مترمکعب رسیده است که نسبت به‌مدت مشابه سال آبی گذشته بیانگر ۳۳ درصد کاهش است؛ این در حالی است که بررسی وضعیت سد‌های کشور نشان می‌دهد، میزان حجم ورودی آب به سد‌های کشور در سال آبی جاری (از اول مهر تا شامگاه ۲۴ آذر ۱۴۰۰) معادل ۳ میلیارد و ۶۸۰ میلیون مترمکعب بوده که بیانگر کاهش ۴۴ درصدی نسبت ورودی آب در دوره مشابه سال آبی گذشته است.
به‌عبارت‌دیگر، میزان عقب‌ماندگی ورودی آب سدها بسیار بیش از میزان کاهش موجودی آب آنهاست و اگر مدیریت انقباضی وزارت نیرو در کاهش خروج آب سدها و پرداخت نکردن حقابه کشاورزی نبود، یقینا میزان کاهش موجود مخازن سد‌های کشور از ۳۳ درصد بیشتر بود. در شرایط کنونی، از مجموع ظرفیت ۵۰.۵ میلیارد مترمکعبی مخازن سد‌های مهم کشور فقط ۳۴.۶ درصد معادل ۱۷ میلیارد و ۴۸۰ میلیون مترمکعب آب دارند که این میزان در مقایسه با موجودی ۲۶ میلیارد مترمکعبی آب در مخازن سد‌های کشور نشانگر خروج بلاعوض بیش از ۸.۵ میلیارد مترمکعب آب از سدهاست. فارغ از تبعات وخیم خشکسالی و کم‌آبی در میانگین ذخیره آبی سد‌های کشور، در برخی از سد‌های کشور شرایط بسیار بدتر است؛ به‌گونه‌ای که طبق آمار دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور، میزان پرشدگی سد‌های مهمی، چون زاینده‌رود، شمیل و نیان و سفیدرود در شرایط فعلی حدود ۱۳ تا ۲۰ درصد است و میزان پرشدگی متوسط مخازن سدها در استان خوزستان حدود ۳۸ و در تهران بالغ‌بر ۱۹ درصد اعلام شده است.
باران مُسکن
در شرایطی که ۳ماه از سال آبی ۱۴۰۱– ۱۴۰۰ می‌گذرد، میزان بارش‌های جوی نسبت به میانگین دوره‌های مشابه در ۵۳ سال اخیر بهبود پیدا نکرده و کشور همچنان در خشکسالی به‌سر می‌برد. البته از یک‌ماه پیش، زیرمجموعه‌های وزارت نیرو بدون اعلام دلیل، انتشار آمار‌های بارندگی و ذخایر سدها در سایت‌های متبوع خود را متوقف کرده‌اند و آماری اگر نقل می‌شود، فقط به‌صورت مصاحبه به‌دست رسانه‌ها می‌رسد.
بررسی داده‌های آماری سازمان هواشناسی و همچنین اظهارات برخی کارشناسان و مسئولان حوزه آب نشان می‌دهد که بارش‌های پاییزی امسال، حتی در معدود مناطقی که بهبود نسبی نسبت به سال قبل داشته‌اند، قادر به رفع اثرات خشکسالی و جبران کم‌آبی نبوده و در بهترین حالت فقط نگرانی‌های کوتاه‌مدت در این حوزه‌ها را مرتفع کرده‌اند؛ چراکه از یک‌سو حجم اندکی از بارش‌های پاییزی به مخازن سدها راه می‌یابد و بخش قابل‌توجهی از آن‌ها به‌دلیل بی‌توجهی به آبخیزداری تلف می‌شود؛ بر همین اساس حتی در مناطقی که بارندگی مطلوبی داشته‌اند، وضعیت ذخیره آب قابل استفاده اغلب سد‌های کشور با شرایط نرمال فاصله زیادی دارد؛ به‌عنوان مثال، حجم مفید مجموعه سد‌های کارون با بارندگی‌های اخیر به ۶۰۱ میلیون مترمکعب رسیده و آب ذخیره شده در این سدها همچنان ۷۴ درصد کمتر از مدت مشابه پارسال است.
حجم ذخیره آب قابل استفاده در سد کرخه نیز اختلاف قابل‌توجهی با میانگین بلندمدت دارد. به گواهی مسئولان وزارت نیرو در استان خوزستان در شرایط فعلی فقط ۸درصد از «حجم مفید» سد‌های خوزستان پر آب است که ۲درصد از این آمار مربوط به بارندگی‌های اخیر بوده است.
سدها؛ چشم به راه برف
رفع کسری آب در مخازن سدها و کمرنگ شدن بحران کم‌آبی، بیش از هر چیز نیازمند بارش برف در ارتفاعات مشرف به سدهاست که هم بخش عمده آب ناشی از آن به مخزن سد خواهد رسید و هم با ذوب تدریجی در فصل گرما، هدررفت آب از طریق تبخیر یا رسوخ در زمین را به حداقل می‌رساند. از آنجایی که بارش و انباشت برف در یخچال‌های کوهستان رابطه مستقیمی با دمای هوا دارد و این شاخص در سال‌های اخیر با رشد تصاعدی مواجه شده، احتمال برآورده شدن نیاز برفی سدها ضعیف‌تر از قبل شده است.
به واسطه اینکه در سال آبی گذشته، ضریب ذوب ذخایر برفی سدها تا ۵ برابر افزایش پیدا کرده بود و تقریبا بخش عمده انباشت‌های برفی در بالادست سدها به‌صورت آب به مخازن وارد شد، درصورت نباریدن برف در سال آبی جاری، باید تمهیدات ویژه‌ای برای تأمین پایدار آب شرب در بهار و تابستان سال آینده اندیشیده شود.