خاموشی در کمین روز‌های سرد زمستان
_ روزنامه ایران نوشت: از روز گذشته کاهش دمای هوا دوباره نگرانی‌ها از بابت کمبود گاز و احتمال وقوع خاموشی‌های زمستانی را قوت بخشیده است. در روز‌های اخیر، شرکت توزیع برق استان تهران با انتشار اطلاعیه‌ای از «احتمال قطع و محدودیت تأمین برق در روز‌های سرد پیشِ رو در پایتخت» خبر داد و از تهرانی‌ها درخواست کرد که «با اقداماتی مانند استفاده از درزگیر‌های پنجره، پوشاندن دریچه‌های کولر، رعایت دما و کاهش روشنایی‌های غیرضرور مصرف برق خود را مدیریت کنند.»
در همین حال، مدیرعامل شرکت مدیریت شبکه برق ایران و سخنگوی صنعت برق نیز با اشاره به پیش‌بینی سازمان هواشناسی مبنی بر سردتر شدن دمای هوا در روز‌های آتی گفت: «این رخداد به‌طور طبیعی باعث افزایش مصرف انرژی و گاز در کشور خواهد شد و ضرورت دارد مشترکان عزیز در کاهش مصرف برق و گاز جدیت بیشتری داشته باشند؛ لذا از هموطنان در سراسر کشور درخواست می‌کنیم با رعایت نکات ساده‌ای مانند کاهش دمای سیستم‌های گرمایشی همکاری کرده، همچنین با خاموش کردن لامپ‌های اضافی که می‌تواند در تأمین برق همه و انرژی همه مشترکان کمک کند، نسبت به مدیریت مصرف اقدام کنند.».
اما راه رهایی از این دغدغه‌های هر‌ساله چیست و چرا عنوان سومین تولیدکننده گاز و چهاردهمین تولیدکننده برق در جهان به‌جای آنکه یکی از بزرگترین صادرکنندگان انرژی باشد، امروز نگران تأمین نیاز داخل است؟
اجرای قانون رفع موانع تولید در گاز
ماده ۱۲ «قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و ارتقای نظام مالی کشور» مصوب اردیبهشت ۱۳۹۴ در ادامه مبحث بند «ق» تبصره ۲ قانون بودجه ۱۳۹۳ به یک مسأله مهم تأکید دارد و آن هم فراتر از اجرای طرح‌های نفت وگاز، یعنی تأمین مالی طرح‌های بهینه‌سازی، کاهش مصرف انرژی در بخش‌های مختلف با استفاده از این ظرفیت قانونی است؛ اما در ۶ سال گذشته با سوءاستفاده از این قانون تنها مصارف جدید برای گاز تعریف شد و توجهی به موضوع اصلاح مصرف گاز نشد.
به‌طوری که معاون وزیر نفت در امور گاز با اشاره به اهمیت کاهش و مدیریت مصرف گاز می‌گوید: «قانون رفع موانع تولید شامل دو بخش توسعه و جایگزینی سوخت و بهینه‌سازی است که بخش دوم تا به امروز، کمتر مورد توجه قرار گرفته است.»
حالا مجید چگنی مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران اذعان می‌کند: «تنها با مدیریت مصرف می‌توان این نعمت خدادادی (گاز) را برای آیندگان حفظ کرد.»
به‌گزارش شرکت ملی گاز، چگنی می‌گوید: «برای مثال با اجرای طرح ملی اصلاح و بهینه‌سازی موتورخانه‌ها، سالانه حدود ۵۰۰ میلیون مترمکعب در مصرف گاز صرفه‌جویی می‌شود. با توجه به اینکه منابع مالی پروژه‌های شرکت ملی گاز ایران از محل جایگزینی و صرفه‌جویی تأمین می‌شود، انجام این پروژه‌ها بدون تحمیل مالی به دولت پیش می‌رود.»
در همین حال، دولت برای اصلاح مصرف پرمصرف‌های گاز اخیراً دست به اصلاح تعرفه‌های گاز زد و از ابتدای آذرماه محاسبات هزینه گازب‌های پرمصرف و بدمصرف‌های گاز با تعرفه‌های جدید انجام می‌شود. البته ۷۶ درصد از مشترکان گاز کشور به‌دلیل خوش مصرفی، همچنان مشمول تعرفه‌های سال ۱۳۹۴ خواهند شد و مشترکان پرمصرف و بدمصرف نیز با اصلاح مصرف می‌توانند از پرداخت گازب‌ها با لحاظ جریمه جلوگیری کنند.
راهکار‌های کاهش مصرف گاز
درباره راهکار‌های ساده اصلاح مصرف، معاون عملیات دیسپچینگ شرکت ملی گاز ایران می‌گوید: «این صرفه‌جویی با اقدام‌های ساده‌ای مانند پوشیدن لباس مناسب فصل سرد، تنظیم دمای رفاه ۱۸ تا ۲۱ درجه سانتیگراد، استفاده از وسایل گازسوز با بازده بالاتر، محدود کردن فضا‌های گرمایشی و خاموش کردن سیستم‌های گرمایشی زمانی که در اماکن اداری و تجاری حضور نداریم، امکان‌پذیر است.»
به‌گفته مسعود کاظمی، اکنون با تولید روزانه حدود ۸۵۰ میلیون مترمکعب گاز، مقدار مصرف در بخش‌های خانگی، تجاری، صنایع و نیروگاه‌ها و مصارف عملیاتی، حداقل بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلیون مترمکعب از مقدار تولید بیشتر است که البته این پیشی گرفتن تنها مربوط به فصل‌های سرد سال می‌شود. اما مسأله اینجاست که در روز‌های پیش‌رو، بویژه دی‌ماه و با هشدار‌های هواشناسی، مصرف خانگی شاید حدود ۵۰ میلیون مترمکعب دیگر نسبت به وضع جاری افزایش یابد و به حدود ۶۰۰ میلیون مترمکعب در هفته جاری یا اواخر هفته برسد. این مقدار مصرف بسیار بالاست و باید برای آن چاره‌ای اندیشید. معاون عملیات دیسپچینگ شرکت ملی گاز ایران راهکار بلندمدت اصلاح مصرف را نیز اجرای راهکار‌هایی خارج از عهده مصرف‌کنندگان می‌داند که شامل رعایت مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان و عایق‌کاری ساختمان‌ها، افزایش بازده وسایل گازسوز و تولید وسایل گازسوز با بازده بالاست و به وزارت راه و شهرسازی و وزارت صمت برمی‌گردد.
خاموشی‌ها تکرار می‌شود؟
آبان ماه امسال، علی‌اکبر محرابیان، وزیر نیرو اظهار کرد که «در سال‌های گذشته سوخت برای پاسخ بموقع نیاز نیروگاه‌ها تأمین نشد، اما امسال با همکاری وزارت نفت در حال پر کردن مخازن هستیم تا در زمستان نیروگاه‌ها امکان تولید کامل داشته باشند و بر همین اساس امسال خاموشی نخواهیم داشت.»
محرابیان این موضوع را در حاشیه نمایشگاه صنعت برق عنوان کرد و گفت که مشکل سال قبل این بوده که مخازن نیروگاه‌ها بموقع پر نشده بود، اما امسال هماهنگی کامل میان وزارتخانه‌های نفت و نیرو وجود دارد.
بررسی‌ها از وضعیت ذخایر سوخت مایع نیروگاه‌ها نشان می‌دهد که موجودی مفید گازوییل نیروگاه‌ها اکنون ۲ میلیارد و ۱۴۱ میلیون لیتر و موجودی مفید مازوت نیز یک میلیارد و ۸۲۴ میلیون لیتر است. در تاریخ ۲۸ آذرماه نسبت به‌مدت مشابه سال گذشته موجودی مخازن گازوییل ۱۳۱ درصد بیشتر و مازوت ۲ درصد کمتر بود و این نشان می‌دهد که ذخایر سوخت مایع کم نیست، اما با وجود این، از آنجایی که سوخت اصلی نیروگاه‌ها گاز است، احتمال دارد که یک ناهماهنگی کوچک در تأمین سوخت مایع گران قیمت و آلاینده، خاموشی‌های زمستانی رقم بخورد.
البته خاموشی‌های احتمالی زمستانی به خاطر کمبود ظرفیت نیروگاهی برای تولید برق نیست و مسأله اصلی راندمان پایین نیروگاه‌ها و ناتوانی در تأمین سوخت است. اما در تابستان ۱۴۰۱ نه به خاطر سوخت، بلکه به خاطر کاهش سرمایه گذاری در زمینه افزایش ظرفیت نیروگاهی طی ۸ سال گذشته و اصلاح نشدن مصرف برق کشور بویژه در بخش سرمایش خانه‌ها امکان بروز خاموشی‌ها بازهم وجود دارد. کارشناسان بر این باورند که تنها راه عبور از بحران‌های تابستانی و زمستانی برق و گاز، اصلاح مصرف برق و گاز و سرمایه گذاری در زمینه افزایش راندمان نیروگاه هاست که در ۸ سال گذشته توجه کافی به آن نشد. در نهایت اکنون که به خاطر کمبود برق در کشور‌های همجوار از جمله عراق و کمبود گاز در اروپا فرصت رایزنی برای توسعه صادرات فراهم است، به دلیل عملکرد ضعیف در گذشته، ایران قدرت چانه زنی کافی برای این موضوع ندارد.
راه عبور از بحران‌های تکراری
محمودرضا حقی فام؛ استاد دانشگاه تربیت مدرس
با کاهش دمای هوا و به تبع آن افزایش مصرف گاز برای سیستم‌های گرمایشی، اکنون احتمال محدودیت‌های تولید برق ناشی از محدودیت در سوخت نیروگاه‌ها بار دیگر مطرح می‌شود. در بررسی علل اینکه چرا ایران به‌عنوان یکی از بزرگترین دارندگان و همین‌طور تولیدکنندگان گاز دنیا در زمستان با مسأله ناتوانی در تأمین سوخت نیروگاه و صنایع مواجه است، باید به چند مسأله پرداخت. مورد اول، کاهش سرمایه گذاری‌ها و نظارت دولت در سال‌های اخیر به خصوص مسأله اصلاح مصرف گاز است. مصرف گاز نه تنها در بخش خانگی بلکه در نیروگاه‌ها و صنایع بهینه نیست و باید در سال‌های گذشته به بهینه کردن مصارف توجه می‌شد. مورد دوم، راندمان پایین نیروگاه‌های کشور است.
برای مثال با تبدیل نیروگاه‌های گازی کشور به سیکل ترکیبی حدود ۸ هزار مگاوات بدون اینکه سوخت بیشتری مصرف شود، ظرفیت تولید برق کشور افزایش می‌یافت. مورد سوم، سبد سوخت انرژی اولیه تعریف شده برای نیروگاه‌های کشور است. سبد سوخت متنوع نیست و تکیه بیش از حد روی گاز شده است. در نبود گاز، مازوت سوزی برای محیط زیست و گازوئیل سوزی نیز با توجه به هزینه سوخت، مخرب است. مشکل بزرگ این است که به توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر توجه نشده است. مورد چهارم، نحوه مصرف برق در کشور است. طی این سال‌ها نه تنها در خصوص گاز بلکه در مورد برق نیز سیاست‌های متوازن تعریف نشده است. برای رهایی از وضع موجود باید در این موارد تجدیدنظر شود.