نقاره زنی در حرم رضوی؛ سنتی ۵۶۵ ساله
_ روزنامه خراسان نوشت: هر روز هنگام طلوع و غروب آفتاب، نوای دلنشین آن به گوش زائر و مجاور می‌رسد؛ نقاره‌زنی در حرم مطهر را می‌گویم. تا همین ۳۰ سال قبل که شهر هنوز این‌قدر در هیاهوی جمعیت و صدای ناشی از فعالیت‌های مختلف فرو نرفته بود، می‌توانستم از پنجره خانه پدری، جایی در نزدیکی راه‌آهن مشهد، صدای نقاره‌زنی را بشنوم؛ به‌خصوص هنگام طلوع آفتاب که صفای خاصی داشت شنیدن صدای نقاره. نقاره‌زنی در حرم مطهر، سابقه‌ای طولانی دارد. این را از آن جهت می‌گویم که مستندات قدیمی درباره آن داریم، هرچند که سرآغاز آن بر ما معلوم نیست. نقاره‌زنی از آن سنت‌های قدیمی محسوب می‌شود که دوامش را مدیون حرم رضوی و قداست آن است؛ یعنی از وقتی که نقاره‌زنی، بخشی از برنامه‌های روزمره حرم شد، این سنت هم خودش را ماندگار کرد، اصلا در قلب مردم جا گرفت؛ چون شنیدن صدایش، یادآور طنین پرغوغای حضور در بارگاه منور رضوی بود. امروز می‌خواهیم به تاریخ نقاره‌زنی در حرم رضوی نگاهی بیندازیم؛ تاریخی که هرچند بخش‌های زیادی از آن بر ما معلوم و مشخص نیست، اما ناشنیده بسیار دارد برای کسانی که دلداده فضای معنوی حرم رضوی هستند.
از چه زمانی آغاز شد؟
قدیمی‌ترین اسنادی که در بایگانی حرم مطهر و درباره نقاره‌زنی در این مکان مقدس وجود دارد، به سال ۸۶۰ ق/ ۸۳۵ ش برمی‌گردد؛ با این حساب، باید سنت نقاره‌زنی در حرم رضوی را دست‌کم ۵۶۵ ساله بدانیم. طبق این اسناد، میرزاابوالقاسم بابر، نواده شاهرخ تیموری و گوهرشادخاتون، دستور داد که در باغ حرم رضوی، به مناسبت ورود بزرگان و اُمرا، نقاره نواخته شود. برخی بر این باورند که تا اوایل دوره صفویه، سنت نقاره‌زنی برای ورود بزرگان کاربری داشت و از آن، چنان که امروز شاهد هستیم، برای اعلام اوقات شرعی یا شادباش گفتن اعیاد، استفاده نمی‌شد. با این حال، فضل‌ا... روزبهان خنجی، نویسنده «مهمان‌نامه بخارا» که در سال ۹۱۵ ق / ۸۸۸ ش در معیّت شیبک‌خان ازبک وارد مشهد شده است، از «نقاره نوبت حضرت امام بر فوق بارگاه حضرت» یاد می‌کند که نشان می‌دهد نقاره‌زنی در این زمان، کاربری دوگانه‌ای داشته‌است؛ هم برای اعلام اوقات شرعی و برنامه‌های مذهبی و هم برای اعلام ورود اُمرا و سلاطین.
بعد‌ها و به احتمال زیاد از اواسط دوره صفویه، نقاره‌خانه به تدریج سمت و سوی مذهبی به خود گرفت و به ویژه از آن برای اعلام اوقات شرعی، یعنی طلوع و غروب آفتاب استفاده می‌کردند. این روال از اواسط دوره قاجاریه به تدریج تثبیت شد و از آن به بعد، افزون بر شب‌های ولادت و اعلام مواقع شرعی، هنگام تحویل سال در عید نوروز نیز، برنامه نقاره‌زنی در حرم رضوی اجرا می‌شد. تنها در ایام وفات و به ویژه در دو ماه محرم و صفر، نقاره‌زنی را تعطیل می‌کردند. نواختن نقاره، در تمام این ۵۶۵ سال، به جز هشت سال بین ۱۳۱۲ تا ۱۳۲۰ ش ادامه داشت. در این هشت سال، با دستور رضاشاه نواختن نقاره در حرم رضوی قدغن شد؛ بهانه تعطیلی را هم ابتدا تعمیر وسایل و سپس، واپسگرایی دانستند؛ درواقع می‌خواستند هر آن‌چه را که به فرهنگ دینی مردم مربوط می‌شود، تعطیل کنند؛ مانند آن‌چه بر سر نمایش تعزیه یا مراسم عزاداری آوردند. اما بعد از شهریور ۱۳۲۰ و فرار رضاشاه از ایران، مردم مشهد و زائران حرم رضوی، دوباره با شور و شوق فراوان خواستار ادامه سنت نقاره‌زنی شدند. یکی از قدیمی‌های مشهد که اکنون دارفانی را وداع گفته‌است، برای نگارنده نقل می‌کرد که بعد از پایان آن دوران هشت ساله سخت و نواختن اولین نقاره پس از این مدت، مردم در حرم جمع شده‌بودند و اشک شوق می‌ریختند.
محل تأسیس نقاره‌خانه
یکی از نکاتی که باید درباره تاریخ نقاره‌زنی در حرم رضوی بدانید، مکان نقاره‌زنی در اماکن متبرکه است. می‌دانیم که محل فعلی نقاره‌خانه در دوران تولیت قوام‌الملک و در میانه عهد قاجار (۱۲۴۲ ش)، بر فراز ایوانی ساخته شد که آن را در دوره صفویه بنا کرده‌بودند؛ یعنی خود نقاره‌خانه محصول فعالیت عمرانی دوران قاجار است. بنابراین، تا پیش از این تاریخ، نقاره‌خانه حرم مطهر نمی‌توانست در مکان امروزی آن مستقر شود. برخی مستندات تاریخی و پاره‌ای اسناد موجود در مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی نشان می‌دهد که احتمالاً طی قرن‌های مختلف، از مکان‌های متعددی برای نقاره‌زنی در حرم استفاده می‌کردند؛ مثلاً چنان‌که زهرا فاطمی‌مقدم در کتاب «تاریخ نقاره‌خانه رضوی» می‌نویسد، یکی از این مکان‌ها احتمالاً در مجاورت گنبد طلای حرم مطهر امام رضا (ع) قرار داشت. برخی معتقدند که در دوره‌ای تاریخی، حتی نقاره‌زنان در محوطه صحن به این کار مبادرت می‌کردند. قدر مسلّم آن است که از سال ۱۲۸۰ ق / ۱۲۴۲ ش، نقاره‌خانه به مکان فعلی‌اش انتقال یافت و در عکس‌هایی که بعد از این تاریخ از حرم رضوی وجود دارد، می‌شود بنای آن را در بالای ایوان شرقی صحن عتیق مشاهده کرد.
۱۰۵ پله تا نقاره‌نوازی
طبق گزارش‌هایی که از چندسال قبل از تعطیلی نقاره‌زنی در دوره رضاشاه وجود دارد، تعداد نقاره‌نوازان ۹ نفر بود؛ اما در دوره قاجار، تعداد آن‌ها بیشتر بوده‌است. امروزه تعداد نقاره‌نوازان حرم رضوی، ۱۴ نفر است که در هر نوبت، ۱۰ نفر از آن‌ها شامل چهار «طبّال» و شش «کرنا نواز» از ۱۰۵ پله‌ای که برای رسیدن به نقاره‌خانه در ایوان شرقی صحن عتیق تعبیه شده، بالا می‌روند و کار نقاره‌زنی را انجام می‌دهند. نقاره‌زنی در حرم رضوی، معمولاً به صورت موروثی است. مرحوم احمد اقوام شکوهی، سرپرست نقاره‌چیان حرم رضوی که چند سال قبل بدرود حیات گفت، این سمت را از پدرش به ارث برده بود و آن را به فرزند خودش واگذار کرد. این خدمت موروثی در آستان‌قدس، تنها محدود به نقاره‌زنی نیست، بلکه در بیشتر بخش‌های مربوط به خادمان، موضوع خدمت موروثی مورد توجه و برقرار است.