گذری بر تاریخ و ارزش معماری یکی از باشکوه‌ترین بناهای حرم مطهر رضوی
- صدا زیرِ گوش گلدسته‌های حرم اذان می‌خواند و آفتاب بر ترنج‌های گنبدِ مس پاورچین می‌رود تا زیبایی، حریرِ نوازشگر چشم رهگذران باشد. گنبدا... وردی‌خان نه از بیرون که زیر سقفِ حرم هم، رنگین‌کمانی از رنگ‌ها و نور‌ها را درهم تنیده و بهشتی ساخته از کاشی و نقش، که به گفته کارشناسان نظیرش را در معماری جهان اسلام کمتر می‌توان دید. در سطر‌های بعدی نقبی زده‌ایم بر تاریخ ساخت و ارزش میراثی و معماری این رواق و گنبد به یادگار مانده از دوره صفوی.
***ا... وردی‌خان که بود؟
روایت است که «ا... وردی» جوانی ارمنی تبار از گرجستان بوده که به اسارت رفته و به غلامی فروخته می‌شود و پیوسته او را از خانه صاحبی به صاحب دیگری می‌برند، اما در نهایت سرانجام به خدمت شاه طهماسب اول در می‌آید و در ردیف غلامان او قرار می‌گیرد، مسلمان شده و، چون جوانی صدیق، فداکار و عاقل بوده، به مرتبه ریاست و سرداری غلامان خاص شاه ارتقا مقام پیدا می‌کند.
***گذری بر ساخت مزار و گنبد ا... وردی‌خان
«مهدی سیدی» مشهدپژوه در کتاب «سیمای تاریخی شهر مشهد» ا... وردی خان را یکی از سرداران مشهور در دوران شاه عباس اول صفوی معرفی کرده و می‌نویسد: «ا... وردی‌خان برای خویش در حرم مقبره‌ای ساخته، در همان سال در گذشته و در مزار مزبور نیز دفن شده است. وی به جز موقوفاتی که برای مقبره خویش داشته و اکنون از تصرف وقف خارج شده، موقوفات کرامندی را نیز در شهر مشهد وقف بر فقرای مجاور و زائر ارض اقدس رضوی کرده است. تولیت این موقوفه که با یکی از علمای عصر صفوی بوده، اکنون به اعقاب همان شخص تعلق دارد و از زمره موقوفات دایر و فعال شهر مشهد است.»
«عزیزا... عطاردی» نیز در کتاب «تاریخ آستان قدس» شرحی بر احوال این سردار می‌دهد که چنین است: «ا.. وردی وقتی والی فارس می‌شود، معماری از اصفهان به مشهد می‌فرستد و این عمارت را می‌سازد که کار ساختمان آن سال ۱۰۲۱ هجری قمری پایان می‌گیرد.»
این بنا از منظر رواق و گنبد دارای ارزش است. تاریخ‌نگاران آغاز ساخت بنای رواق را ۱۰۱۳ هجری قمری نوشته‌اند. کار روی این یادگار مانا بیش از ۷ سال زمان می‌برد و در نهایت نیز وقتی تمام می‌شود که ا... وردی به پایان عمر رسیده و با فاصله‌ای اندک بدرود حیاط می‌گوید.
مساحت رواق ا... وردی، ۱۷۱ متر مربع است که با کتیبه‌های فراوان زینت داده شده است. سوای این در گرداگرد آن می‌توان تاریخ ولادت و شهادت امامان معصوم (ع) را که بر سنگ حک شده به تماشا نشست.
مهدی سیدی، گنبد سایه انداخته بر مقبره را چنین توصیف می‌کند: «این مقبره که در شمال شرق گنبدحاتم‌خانی و شرق توحیدخانه ساخته شده، از رواق‌های بسیار هنری و ارزشمند حرم حضرت رضا (ع) است. ساختمان بنا در سال درگذشت ا... وردی خان (۱۰۲۲ قمری) به پایان رسیده و خان در آن مدفون شده است. این رواق بنایی هشت‌گوش با هشت صفه است. کمترین فاصله اضلاع رو‌به‌رو حدود ۸ و نیم متر و بیشترین آن‌ها حدود ۱۲ متر است. ارتفاع گنبد از کف را نیز ۱۶ متر نوشته‌اند. دیوارهای گنبدا... وردی‌خان با کاشی‌های نفیس رنگارنگی پوشیده شده است. این رواق در سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۷ خورشیدی مرمت و نمای بیرونی گنبدِ آن با مس پوشانده شده است؛ به همین سبب ظاهر کبوتران حرم از نشستن بر روی این گنبد پرهیز می‌کنند در حالی که بر روی گنبد طلا می‌نشینند. از گنبدا... وردی‌خان در دوره صفوی و نادری عموما به عنوان ضیافت‌خانه و محل صرف شربت استفاده می‌شده است.»
***زیبایی‌های بصری و ارزش معماری رواق و گنبد ا... وردی خان
«عزیزا... عطاردی» نیز شرحی از معماری این بنا در پژوهش‌های خود آورده و آن را یکی از باشکوه‌ترین و زیباترین ابنیه آستان قدس رضوی توصیف کرده است: «شکل این بنا هشت گوش است و سقف بسیار مجلل و باشکوهی دارد که بینندگان را به طرف خود جذب می‌کند. کاشی‌های رنگارنگ دارای خطوط و نقوش زیبا و دلفریب، در کمال ظرافت و استادی ساخته شده که نظیر آن در عالم کمتر دیده می‌شود و از نفایس آثار هنری است. در این گنبد باشکوه مجلل، هشت صفه در پایین و هشت صفه در بالا به صورت غرفه ساخته شده که در داخل هر کدام کتیبه‌ای نقش خورده است. در زیر گنبد بالای غرفه‌ها نیز کتیبه‌ای بسیار زیبا با خط ثلث نوشته شده و در آن سوره مبارکه جمعه و سوره توحید را حک کرده‌اند و در صفه‌ای که از آنجا به رواق دارالضیافه می‌رود با خط نستعلیق روی کاشی‌های معرق این چند بیت را نوشته‌اند: «خوش بنایی است این بنا که زند/ فرش او تکیه بر فراز فلک/ تا کند رفعت نظر بنهاد/ از مه و مهر و نه فلک عینک/، چون بود در جوار روضه شاه/ خردم گفت کامده بی شک/ سال تاریخ آن خجسته مقام/ کعبه خلق و سجده‌گاه ملک.»
***کثیرالاضلاعی که گنبد ا... وردی‌خان را ممتاز کرده است
«مهدی اشراقی» که بر روی کاشیکاری گنبدا... وردی‌خان پژوهش کرده، درباره معماری آن چنین توضیح می‌دهد: «این بنا که همزمان با مسجد «شیخ‌لطف‌ا...» در اصفهان ساخته شده کار امیر معمار اهل اصفهان است که طرح آن به صورت کثیرالاضلاع اجرا شده و این یکی از دلایلی است که بنا را نسبت به دیگر ابنیه موجود در حرم ممتاز می‌کند.»
او در ادامه می‌گوید: «نمای خارجی صفه جنوب‌شرقی رواق که در دارالضیافه واقع است، درگذشه سردری بزرگ داشته که محل ورود به رواق بوده است. این بخش کاملا مقرنس کاری شده و از یادگار‌های هنرمندان پیشین و همزمان با ساخت بنای اصلی در عهد صفوی پا گرفته که به ایوان رضا (ع) معروف بوده است. سقف خارجی رواق نیز برای استحکام و محافظت با قطعات و خشت‌های مسی پوشیده شده و به صورت گنبدی در آمده تا از نفوذ باران و رطوبت در امان باشد.
ناگفته نماند که در سال ۱۲۵۹ هجری قمری یعنی در زمان محمدشاه قاجار، استادی مشهدی به نام محمدتقی‌کاشی‌ساز، قسمت‌هایی از این رواق را که گویا آسیب دیده بوده، تعمیر می‌کند. علاوه بر آن قطعاتی از کاشی‌های معرق مقرنس سقف گنبد بر اثر مرور زمان و حوادث طبیعی ریخته بوده، به ویژه که از سال ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۴ خورشیدی درِ این رواق و دارالضیافه را بسته بودند و همین سبب بی‌توجهی و تخریب معماری در این بخش شده بوده است. تا این که دستور مرمت آن به وسیله چند استاد ماهر معرق کار اجرایی می‌شود و، چون صنعت کاشی‌سازی به تکامل کنونی نرسیده بود، بیش از ده سال به طول می‌کشد تا اساتید آن دوره بتوانندکاشی‌هایی آسیب‌دیده را با همان نقش و کیفیت اولیه بازسازی کنند.
***هشتی‌هایی که نماد عرش الهی هستند
اشراقی در پژوهش خود درباره گنبد و معماری هشتی آن نیز شرحی مفصل ارائه کرده است: «گنبد یکی از مهم‌ترین نماد‌های عرفانی جهان اسلام است و نه تنها در فرهنگ اسلامی که در تمامی فرهنگ‌ها نماد کرویت و دایره است که زیباترین و کامل‌ترین اشکال است و کمال را تداعی می‌کند. گنبد نماد آسمان و مقصد عروج انسان است، پوسته‌ای محدب که با نگاه نرم، با انسان مخلص و با ایمان همنوا گشته، بستر سلوک روحانی و عرفانی او را فراهم کند. معمار با آگاهی از اینکه خورشید و آسمان به مثابه برترین جلوه‌های قدرت خداوندی‌اند، کوشیده است این مضامین، مفاهیم و استعاره‌های متعالی و عرفانی را با زبانی استعلایی در هنر این بنا نشان دهد.»
به گفته این پژوهشگر، فرم معماری هشتی صرفا یک روش ساخت نیست تا معماران بتوانند گنبد را به قاعد‌های مربع استوار سازند بلکه در اصل، کنایه از عرش الهی است که طبق احادیث هشت مَلَک آن را حمل می‌کنند. از بُعد نمادین نیز، هشتی همواره بعد یا قبل از یک فضای نیمه باز قرار می‌گیرد و این مفهوم یعنی جدایی انسان از محیط بیرون و تمرکز وی در فضای درون. ترکیبی هنری که به آدمی این فرصت را می‌دهد تا با تمرکز حواس و فراغت از برون تنها به خدا فکر کند و به نیایش با او بپردازد.
اشراقی در ادامه یادآور می‌شود که استفاده از اشکال هشت ضلعی، سوای اینکه برگرفته از رعایت اصل سلسله مراتب که یک اصل اساسی در مکتب معماری اصفهان است و در اواسط و اواخر دوره صفوی به وفور دیده می‌شود، تاکید بر عدد هشت، به عنوان یک عدد مقدس در ایران است. بر همین اساس نیز، هشت‌بهشت، هشت مرتبۀ بهشت یا هشت در بهشت که در عرفان (درِ هشتم، در توبه و همیشه باز است) و اقلیم هشتم (اقلیمی که فرشته ما را بدان هدایت می‌کند) همه نماد‌هایی هستند که در معماری این بنا به کار گرفته شده است. هشت همچنین عدد بهشت بازیافته است. روایت است در روز هشتم انسان نوین از برکت فیض الهی آفریده می‌شود و، چون نخستین عدد مکعب است، آن را مظهر اتحاد نیز تلقی می‌کنند.
***پرنده، گیاه و ترکیب این نقش بر کاشی‌ها
اما نقوش به کار گرفته شده در کاشیکاری این اثر گران‌سنگ هنری موضوع دیگریست که در معماری بنا مورد توجه است. نقوش حیوانی و گیاه، ترکیبِ اصلی نگاره‌های نقش خورده بر دیوارهای رواق ا... وردی‌خان است. بیشترین تعداد نقوش حیوانی نیز به ترتیب در سقف، سردر قدیمی از دارالضیافه، شرق و شمال بنا دیده می‌شود. بیشترین نقش هم مربوط به پرنده است، زیرا در عرفان اسلامی هر موجود بالدار نشان معنویت و نماد روح انسان است. لازم به توضیح است که در هیچ‌کجای این نگاره‌ها نشانی از انسان مشاهده نمی‌شود واین برگرفته از نظریه ممنوعیت تصویرسازی پیکر‌ها در هنر اسلامی است. به این معنی که مصور کردن موجودات زنده در آن حرام است.
یادداشت: هما سعادتمند