چه کسی مقصر اصلی آلودگی هواست؟
_ روزنامه رسالت نوشت: هوا که آلوده می‌شود، دوباره این بحث دیرینه که چه کسی مقصر است، نقل محافل شده و همواره مسئولان مربوطه به‌رغم آنکه مردم، هوایی برای نفس کشیدن ندارند، بر سر یافتن مقصر و عامل اصلی آلودگی هوا با یکدیگر، چانه‌زنی می‌کنند و به عبارت دقیق‌تر، درباره منشأ آلاینده‌ها با یکدیگر اشتراک نظر چندانی ندارند و دراین‌بین، قانون هوای پاک هم به‌درستی اجرایی نمی‌شود و دستگاه‌های مسئول به وظایف خود عمل نمی‌کنند و سازمان برنامه‌وبودجه هم اعتباری برای این قانون در نظر نمی‌گیرد!
آلودگی هوا در کلان‌شهری مثل تهران، موضوع تازه‌ای نیست و سال‌های مدید است که ساکنان پایتخت با آن دست به گریبان‌اند، اما مادامی‌که در مورد منشأ این آلودگی اتفاق‌نظری وجود نداشته باشد و دستگاه‌ها خود را نسبت به اجرای قانون پایبند ندانند، مقابله با آلاینده‌ها امکان‌پذیر نیست. در حال حاضر، مطابق اطلاعات شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، هفت روز نخست پاییز را درحالی پشت سر گذاشته‌ایم که چهار روز آلوده بوده است، حال‌آنکه در مدت مشابه سال گذشته، حتی با یک روز آلودگی هم روبه‌رو نبوده‌ایم. براساس اطلاعات شرکت کنترل کیفیت هوای تهران و با استناد به گزارشی که خبرگزاری ایسنا منتشر کرده، «چهار روز آلوده در نخستین هفته پاییز امسال طی هفت سال گذشته یعنی تا سال ۹۳ که هوای پایتخت طی مدت مشابه سه روز در محدوده قابل‌قبول و چهار روز در محدوده ناسالم برای گروه‌های حساس قرار داشته، بی‌سابقه بوده است.»
گردوغبار مسبب آلودگی هوا در نخستین روز‌های پاییز
حسین شهیدزاده- مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در بیان علت این آلودگی بی‌سابقه، از گردوغبار و خاک می‌گوید که «سبب ایجاد آلودگی هوا در پایتخت در نخستین روز‌های پاییز شد. گردوغبار از سمت غرب وارد تهران شده و این آلودگی ناشی از ذرات معلق زیر ۱۰ میکرون بود که نسبت به ذرات کوچک‌تر، درشت‌تر است و به‌نوعی انسان‌ساخت محسوب نمی‌شود چراکه خشک بودن زمین و وزیدن باد با سرعت مناسب سبب ایجاد آن خواهد شد. همچنین در نیمه نخست سال جاری تعداد روز‌های دارای بارش، کمتر از سال گذشته بود و به همین علت ملاحظه شد که با خشکی بیشتر، تعداد روز‌های نامطلوب به لحاظ ذرات معلق ناشی از گردوغبار نیز بیشتر از سال گذشته بود.
با سرد شدن هوا و ایجاد شرایط خاص به لحاظ پارامتر‌های هواشناسی و همین‌طور ترافیک موجود در شهر، تعداد روز‌های آلوده به دلیل آلاینده‌های ناشی از وسایل نقلیه، افزایش خواهد یافت.» بر اساس گزارشاتی که توسط بانک جهانی تهیه‌شده و مورد اجماع متخصصان مربوطه است و از زبان شهیدزاده مطرح‌شده، «سالانه ۵ هزار مرگ زودرس در تهران به دلیل آلودگی هوا ایجاد می‌شود که اگر آن را با سقوط هواپیما مقایسه کنیم می‌توان گفت که معادل سقوط سالانه ۵۰ هواپیما یعنی هفته‌ای یک‌بار سقوط هواپیما، فوتی ناشی از آلودگی هواداریم. سازمان بهداشت جهانی توصیه‌هایی درباره حدود مجاز آلاینده‌های هوا اعلام کرده است که کشور ما نسبت به قوانین بین‌المللی فاصله زیادی را دارد.» آلودگی هوای تهران از سال ۸۲ به بحثی مهم تبدیل شد و اکنون نزدیک به ۱۷ سال از زمان بحرانی شدن این معضل در پایتخت می‌گذرد و در این سال‌ها، وارونگی هوا، نفس کلان‌شهر‌ها را تنگ کرده است.
نگاهی به قانون هوای پاک و بی‌عملی دستگاه‌های مسئول
با حاکم شدن وارونگی، در سطح زمین به‌ویژه در مناطق شهری بزرگ و صنعتی، آلودگی‌های تولیدشده توسط منابع آلاینده مانند خودروها، کارخانه‌ها و لوازم گرمازای منازل به دلیل سنگین بودن هوای سرد و عدم تمایل این هوا به صعود و انبساط و ترکیب آن با هوای فوقانی در سطح زمین متراکم شده و سبب افزایش غلظت آلاینده‌ها در درون هوای استنشاقی می‌شود و ازاین‌رو، دولت یازدهم، محور توجه خود را بر بحث محیط‌زیست و کاهش آلودگی هوا معطوف کرد و لایحه هوای پاک سال ۱۳۹۳ تقدیم مجلس شورای اسلامی شد، اما این لایحه در صحن علنی مطرح نشد، باروی کار آمدن مجلس دهم، دولت تدبیر و امید، این لایحه را دوباره به مجلس تقدیم کرد و بالاخره سال ۹۶ پس‌ازآنکه از تصویب مجلس و تایید شورای نگهبان گذشت، مشتمل بر ۳۴ ماده به قانون تبدیل شد و در این قانون، ۱۴ دستگاه در حوزه کاهش آلاینده‌ها مسئولیت دارند و در این چند سال که قانون مذکور به مرحله اجرا رسیده، مسئولان به‌جای چاره‌اندیشی و اقدام مؤثر، بر سر یافتن علت اصلی این آلایندگی، با یکدیگر اختلاف‌نظر دارند و در کنار این اختلاف دیدگاه‌ها از سال قبل، پای مازوت هم به‌عنوان متهم ردیف اول به پرونده آلودگی هوا بازشده و ما در گزارشی از قول زهرا نژاد بهرام، عضو سابق هیئت‌رئیسه شورای شهر تهران به این موضوع اشاره کردیم. نژاد بهرام این سؤال را طرح کرده بود، که چرا محیط‌زیست به‌جای راهکار برای ایجاد انبار مازوت از ریه‌های مردم به‌عنوان انبار مازوت استفاده کرده و گفته بود، از وزیر نیرو و رئیس سازمان درخواست نموده تا با توجه به اهمیت حفاظت از جان مردم، در این زمینه چاره‌اندیشی و به‌منظور قطع سوخت مازوت برای نیروگاه‌ها اقدام کنند.
امسال هم حسین شهیدزاده- مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در پاسخ به خبرنگار فارس که پرسیده، مازوت چقدر در آلودگی هوا سهم دارد؟ گفته است: «سوخت آلوده نیروگاه‌ها را به مازوت منحصر نکنیم، چراکه سوخت پرگوگرد اصطلاح مناسب‌تری است. ممکن است در خیلی محل‌های اطراف تهران مازوت مصرف نکنند و گازوئیل بسوزانند، ولی این گازوئیل ازنظر آلایندگی کمتر از مازوت نباشد.»، اما دیدگاه مدیرکل محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران ازاین‌قرار است که بخش مهمی از دلایل آلودگی هوا در فصل پاییز و زمستان ناشی از فعالیت منابع ثابت مانند نیروگاه‌ها و کارخانه‌های بزرگ است که تأمین سوخت مناسب راهکار کاهش آلودگی ناشی از آن‌ها است این در حالی است که استفاده از سوخت‌های فسیلی میان تقطیر مانند «مازوت» در شرایط «وارونگی دما» (اینورژن) و سکون هوا می‌تواند معضل آلودگی هوا را تشدید کند.
موضوع کیفیت سوخت در ماده ۱۸ قانون هوای پاک آمده و براساس این ماده از قانون و طبق اظهارات شینا انصاری، وزارت نفت مکلف شده سوخت تولیدی کشور از جمله بنزین، نفت گاز، نفت کوره و نفت سفید را مطابق با استاندارد ملی مصوب عرضه کند و سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز مکلف است از تولید سوخت غیراستاندارد جلوگیری کند. همچنین سازمان ملی استاندارد وظیفه دارد از واردات سوخت فاقد استاندارد ملی جلوگیری به عمل آورد.
چه قصور از مازوت باشد و چه گازوئیل و به‌طورکلی چه مشکل از منابع ثابت و چه متحرک باشد، بازهم به گفته مدیرکل محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران، اقدامات و راهکار‌های کاهش آلودگی هوا کاملا روشن هستند. او معتقد است، اسناد بالادستی به‌خصوص قانون هوای پاک و برنامه‌هایی برای کاهش آلودگی هوا مشخص و تکالیف دستگاه‌های متولی بعضا با قید زمانی پیش‌بینی‌شده است، اما متأسفانه به دلایل مختلف بخش مهمی از آن مورد غفلت قرارگرفته است و تنها در زمان وارونگی دما و فصول سرد سال مجدد موردتوجه قرار می‌گیرند.
سال گذشته بهزاد اشجعی، در قامت دبیر کمیته فنی صدور مجوز‌های زیست‌محیطی سازمان حفاظت محیط‌زیست مطرح کرده بود که «حدود ۷۰ درصد مصوبات قانون هوای پاک اجرانشده است و خوداظهاری برخی دستگاه‌های اجرایی نشان می‌دهد که ۵۰ درصد مصوبات هنوز اجرایی نشده است، پس نباید انتظار داشته باشیم که آلودگی هوا برطرف شود و به‌این‌ترتیب، وضعیت آلاینده‌ها را حتی با شدت بیشتری همچنان خواهیم داشت و این موضوع حل‌نشده باقی می‌ماند.»
چه سازمانی به وظایف خود عمل‌نکرده است؟
محمد درویش از فعالان محیط‌زیست انتقاد می‌کند از اینکه قانون هوای پاک سه سال است اجرا می‌شود، ولی آن نهادی که موظف است اطلاع دهد چه کسانی در اجرای این قانون اهمال‌کاری می‌کنند، به‌درستی به وظایف خود عمل نمی‌کند و از همه شگفت‌آورتر اینکه خود سازمان حفاظت محیط‌زیست اعلام کرده که به ۸۷ درصد وظایفش عمل کرده است! چگونه می‌توانید ادعا کنید که به ۸۷ درصد وظایف خود عمل کردید درحالی‌که بقیه سازمان‌ها از صفرتا ۲۵ درصد وظایف خودشان عمل کردند؟
تأکید درویش بر این است که قانون خوب به‌تنهایی کافی نیست و به مجریانی نیاز داریم که قوانین خوب را بتوانند اجرا کنند. به‌عنوان‌مثال، سازمان محیط‌زیست باید گزارش می‌کرد تا دستگاه‌هایی که در انجام وظایف قانونی خود اهمال‌کاری می‌کنند تنبیه می‌شدند.
همین‌که سه سال از ابلاغ قانون هوای پاک می‌گذرد و سازمان برنامه‌وبودجه، اعتباری برای این کار در نظر نگرفته و سازمان حفاظت محیط‌زیست هیچ واکنشی نشان نداده به معنای مماشات است که درویش این موضوع را هم موردنقد قرار داده و می‌گوید: این‌همه مماشات شگفت‌آور است!
رویکرد مدیریت بحران در مقابله با آلودگی هوا!
بهزاد اشجعی- کارشناس آلودگی هوا از این واقعیت تلخ پرده برمی‌دارد که «بر اساس بررسی‌های صورت گرفته، حدود ۸۰ تا ۹۰ درصد احکام قانون هوای پاک یا اصلا اجرایی نشده و یا به‌صورت ناقص اجراشده‌اند که جای بسی سؤال دارد. چند عامل در اجرا نشدن این احکام نقش دارند که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از؛ کمبود یا عدم تخصیص منابع مالی، در اولویت نبودن مسئله آلودگی هوا برای مجریان، اختلافات بین دستگاهی، تفاسیر شخصی و سلیقه‌ای برخی از مجریان از مفاد قانون، عدم اختصاص امکانات و اختیارات متناسب برای ناظر قانون. این عوامل سبب شده که متأسفانه هرسال شاهد پدیده آلودگی هوا باشیم و هرسال هم این پدیده وخیم‌تر از گذشته باشد. هرسال فقط در روز‌های اوج آلودگی هوا دورهم جمع می‌شویم و جلسه می‌گذاریم و در خصوص آلودگی، رویکرد مدیریت بحران داریم، این درحالی است که جنس مسئله آلودگی هوا متفاوت است و برای حل آن اقدامات مدت‌دار و برنامه‌ریزی‌شده موردنیاز است؛ بنابراین با حرف زدن و ژست گرفتن در روز‌های آلوده نمی‌توان مسئله را حل کرد و تکالیف قانونی مربوطه باید به‌صورت مستمر مورد پیگیری قرار گیرند.» اشجعی در ادامه توضیح می‌دهد: «دو شاخص هستند که کیفیت هوا را تعیین می‌کنند، اول میزان انتشار آلاینده‌ها و دوم شرایط جوی. اگر بخواهیم شرایط امسال را با سال گذشته مقایسه کرده و پیش‌بینی داشته باشیم باید گفت که در خصوص عامل اول اتفاق خاصی نیفتاده، درطول سال گذشته کار خاصی برای کاهش آلودگی هوا انجام نداده‌ایم، طبیعتا نباید انتظار کاهش انتشار آلاینده‌ها را نسبت به سال گذشته داشته باشیم.
حتی ازنظر بنده امسال با افزایش انتشار آلاینده‌ها نسبت به سال گذشته نیز مواجه خواهیم بود چراکه تعداد خودروها سال‌به‌سال افزایش می‌یابند و هرسال نیز میانگین سنی ناوگان افزایش پیدا می‌کند که منجر به افزایش آلایندگی‌شان می‌شود. همچنین امسال احتمالا برخی از محدودیت‌های کرونایی که در سال گذشته وجود داشته حذف خواهد شد که خود منجر به افزایش انتشار آلاینده‌ها می‌گردد. پس در خصوص عامل اول امسال نه‌تن‌ها کاهشی وجود نخواهد داشت بلکه شاهد افزایش میزان انتشار آلاینده‌ها نسبت به سال قبل خواهیم بود؛ بنابراین تنها راه برای بهبود کیفیت هوا نسبت به سال گذشته عامل دوم یعنی شرایط جوی است که هرچقدر ناپایداری‌های جوی بیشتر شود کیفیت هوا بهتر خواهد بود و در غیر این صورت بحران آلودگی هوا تشدید خواهد شد. البته افزایش دما در پاییز به جهات مختلفی می‌تواند بر میزان آلودگی هوا تأثیر بگذارد. اگر این افزایش دما منجر به کم شدن پدیده وارونگی هوا بشود به جهتی از منظر آلودگی هوا مثبت است که منجر به بهبود کیفیت هوا خواهد بود. اما اگر این افزایش دما منجر به کاهش ناپایداری‌های جوی گردد طبیعتا تأثیر منفی بر کیفیت هوا خواهد گذاشت. حال باید دید که کدام‌یک از این اثرات مثبت و منفی زور بیشتری داشته و تأثیر کلی بر کیفیت هوای ناشی از افزایش دمای پاییز را رقم خواهد زد.»
این کارشناس آلودگی هوا با اشاره به خودرو‌های دیزلی و سهم آن در تولید آلاینده‌ها می‌گوید: «تعداد خودرو‌های دیزلی در ناوگان کم است و شاید تعداد کل آن‌ها در تهران به ۲۰هزار دستگاه هم نرسد. اما همین ۲۰ هزار دستگاه دیزلی در انتشار حدود نیمی از ذرات معلق متعلق به‌کل منابع متحرک تهران که تعداد آن‌ها بیش از ۵ میلیون دستگاه است سهیم‌اند که در نوبه خود قابل‌توجه است. برای رفع آلایندگی این ناوگان نیز راه‌حل‌های ساده و مشخصی وجود دارد، اولین راه نوسازی این ناوگان است که در حال حاضر به دلیل عدم تخصیص منابع مالی قابل انجام نیست. اما قانون برای این شرایط راه‌حل‌های آلترناتیو هم پیش‌بینی کرده است. براساس قانون تمامی خودرو‌های دیزلی درون‌شهری باید به فیلتر جاذب ذرات معلق مجهز شوند که تأثیر این کار در کاهش آلایندگی آن‌ها همانند نوسازی است. هزینه اجرای این راهکار در مقایسه با نوسازی هم شاید ۱ به ۲۰ باشد. اما متأسفانه تاکنون اقدامی در این خصوص صورت نگرفته و کماکان مسئولین مربوطه باوجود نبود منابع مالی، اصرار به نوسازی دارند. اگرچند سال پیش اتوبوس‌های شهر تهران به فیلتر ذرات مجهز می‌شدند شاید الان وضعیت هوا این‌گونه نبود.»
تولید مازوت استانداردسازی شد؟
اشجعی، مازوت سوزی نیروگاه‌ها و صنایع را هم از نتایج رویکرد مدیریت بحران در خصوص آلودگی هوا دانسته و می‌گوید: «متأسفانه هرسال شاهدیم که کار خاصی برای مدیریت این مسئله انجام نمی‌شود. از وزارتخانه‌های نفت و نیرو بپرسید از سال گذشته که آن حجم از نگرانی و توجه افکار عمومی به این موضوع جلب شد تاکنون برای عدم تکرار این اتفاق چه کرده‌اند؟ آیا توزیع سوخت را اصلاح کردند؟ آیا راندمان نیروگاه‌ها را افزایش دادند؟ آیا تولید مازوت را استانداردسازی کردند؟ آیا سوخت ذخیره مناسب برای این روز‌ها را پیش‌بینی کرده‌اند؟ کدام‌یک از این کار‌ها انجام‌شده یا حداقل اقداماتی برایش صورت گرفته؟ تقریبا هیچ. چون اولویت مدیران چیز‌های دیگریست. چون این مسئله عادت شده که صبر کنیم تا بحران ایجاد شود، آنگاه با اقدامات دقیقه نودی سعی در حل مقطعی مسئله‌داریم که قطعا عوارض دیگری مانند خاموشی در زمستان و تعطیلی صنایع دارد؛ بنابراین تنها راه‌حل این معضل‌ها ملاک قرار دادن قانون و اجرای مستمر تکالیف قانونی است که به‌صورت برنامه‌ریزی‌شده و اصولی منجر به بهبود کیفیت هوا خواهد شد.»
صادق ضیائیان، مدیرکل پیش‌بینی سازمان هواشناسی کشور نیز از اهمیت توجه به قوانین می‌گوید، باتوجه به آنکه امسال در ماه‌های مهر و آبان، کم‌بارشی را نسبت به میانگین بلندمدت تجربه خواهیم کرد: «کم‌بارشی بدان معناست که نفوذ سامانه‌های بارشی، کم می‌شود و به این طریق پایداری هوا زیاد خواهد شد و وقتی چنین اتفاقی می‌افتد، باعث افزایش آلاینده‌ها به‌ویژه در شهر‌های پرجمعیت و پرترافیک می‌شود. طبیعتا باید تمهیداتی اندیشیده شده و سوخت‌ها به‌خصوص سوخت‌هایی که آلاینده‌های بیشتری دارند مثل مازوت و ... به نحوی مدیریت شود که در این فصول کمتر مورداستفاده قرار گیرد و به‌طورکلی نباید این سوخت‌ها تولید شود و ضرورت دارد که از هم‌اکنون با تدابیر لازم، زمینه بهبود شرایط را فراهم کنیم، ازاین‌جهت که ذخایر لازم را برای سوخت‌های پاک بیشتر کنیم تا بتوانیم پاییز و زمستان را با آلایندگی کمتری پشت سر بگذاریم.»
ضیائیان با اشاره به قانون هوای پاک بیان می‌کند: «این قانون می‌تواند کمک شایان توجهی باشد، اما بعضی از این اقدامات، کوتاه‌مدت و بعضی بلندمدت است. اکنون پاییز شروع‌شده و فکر می‌کنم اقدامات بلندمدت، پاسخگوی امسال نیست و اگر موردتوجه باشد، می‌تواند در بلندمدت، مؤثر واقع شود. در حوزه اقدامات کوتاه‌مدت آنچه در قانون هوای پاک آمده، بخشی مربوط به توجه به هشدار‌های هواشناسی است که دستگاه‌های اجرایی از چند روز قبل آمادگی داشته باشند و بتوانند تمهیدات لازم را برای ممنوعیت تردد‌ها و یا سایر اقدامات انجام دهند. اما این‌ها مسکن است و کار اصولی و بلندمدت نیست. آنچه در قانون هوای پاک اهمیت دارد، اقدامات بلندمدت است و باید این اقدامات در اولویت قرار بگیرد تا در سال‌های آینده مشکلات کمتری وجود داشته باشد.»