سایه سنگین خشکسالی بر سر کشور

- روزنامه همشهری نوشت: سال آبی۱۴۰۰-۱۳۹۹ یکی از کم‌بارش‌ترین سال‌های آبی ۴۰سال اخیر بود که طی آن سایه سنگین خشکسالی با شدت زیاد تقریبا بر تمام کشور سایه انداخت؛ سالی که با رسیدن به بهار و تابستان، چنان‌که در سلسله گزارش‌های همشهری از تنش آبی استان‌های کشور خواندید، تعداد قابل‌توجهی از شهر‌ها و روستا‌ها را با جیره‌بندی، قطعی مکرر آب و آبرسانی سیار مواجه کرد و صنعت و کشاورزی نیز از آن بی‌تأثیر نبودند.

علاوه بر این، اثرات به نسبت مانا و سخت جبران‌پذیری در منابع آبی کشور طی ۱۰سال اخیر رخ داده است که مسئولان مدیریت آبی را ناچار به تصویب طرح احیای سفره‌های آب زیرزمینی و سند سازگاری با شرایط کم‌آبی کرده است. از سوی دیگر، برای نخستین‌بار در تاریخ مدیریت آبی کشور ۱۳۷منطقه در دشت‌های ایران به‌عنوان دشت ممنوعه بحرانی اعلام و برداشت آب از آن‌ها ممنوع شد. ۵مرداد۱۴۰۰، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای اعلام کرد از نظر گرمسالی و خشکسالی در حال عبور از بدترین سال در ۵۲سال اخیر کشور هستیم.

حمیدرضا جانباز همچنین تأکید کرد که هم‌اکنون ۳۰۰ شهر دچار تنش آبی هستند و حدود ۸ هزار روستا هم با تانکر آبرسانی می‌شوند. اگرچه در پایان تابستان۱۴۰۰ اعداد اعلامی از سوی این مقام مسئول درباره شهر‌ها کاهش پیدا کرد و بنا بر آمار اعلامی استان‌ها که در جدول پیوست این گزارش می‌خوانید، این عدد در شهر‌ها به ۲۵۹شهر رسید، اما تنش آبی فزاینده در روستا‌ها همچنان محسوس است و باز هم بنابر آمار رسمی استان‌ها، ۸۵۶۲ روستا با تنش آبی شدید درگیرند و با تانکر آبرسانی می‌شوند. این آمار نشان می‌دهد طی تابستان تنش آبی در ۵۶۲روستا تشدید شده است.

کاهش محسوس بارندگی

آسمان نامهربان امسال وضعیت رواناب‌ها و ذخایر آبی در استان‌ها را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار داد. براساس آمار‌های منتشر شده از سوی اداره‌های کل هواشناسی استان‌ها، خوزستان ۹۷.۵، کهگیلویه و بویراحمد ۱۸.۷، مرکزی۲۴، چهارمحال و بختیاری۲۷، اصفهان۳۴، آذربایجان غربی۳۳، هرمزگان۷۸، مازندران۳۰، سمنان۴۰، آذربایجان شرقی۲۷، اردبیل۸۰، کرمان۷۷، خراسان‌رضوی۶۷، زنجان۴۴، خراسان شمالی ۳/۴۸، ایلام۳۸، قزوین۴۱، همدان۴۰، کردستان۴۴، یزد۴۵، فارس۶۴، کرمانشاه۲۵، سیستان و بلوچستان۹۰، گیلان۲۶، بوشهر۴۸ و قم۳۴درصد کاهش بارندگی داشتند.
با توجه به کاهش نزولات آسمانی، شرکت آب منطقه‌ای کشور هم میزان پرشدگی سد‌ها را ۵۰.۵ میلیارد مترمکعب و درصد پرشدگی سد‌های کشور را با ۴۹درصد و ورودی سد‌ها را با ۴۷درصد کاهش ثبت کرده است.

همچنین وضعیت سد‌های مهم کشاورزی و آشامیدنی کشور، گویای این است که در هرمزگان و سیستان و بلوچستان بیشترین میزان تغییر حجم آب در سد‌ها را شاهد هستیم و فقط سد رئیسعلی دلواری بوشهر در کل کشور با رشد حجم آب مواجه بوده است. پایتخت نیز شرایط بهتری ندارد و موجودی آب سد‌های پنج‌گانه تهران نیز ۷۱۷میلیون مترمکعب بود که میزان پرشدگی آن‌ها ۳۸درصد اعلام شده است.

برداشت‌های غیرمجاز

با وجود تصویب و اجرای طرح تعادل‌بخشی و احیای سفره‌های آب زیرزمینی اعداد تکان‌دهنده حفاری چاه‌های غیرمجاز در استان‌ها راهی سخت و دور از دسترس را برای کاهش تنش آبی نشان می‌دهد.

براساس اعلام شرکت‌های آب منطقه‌ای استان‌ها به همشهری، ۳۱۶هزارو۲۰۷چاه غیرمجاز در مجموع استان‌های کشور به جز تهران وجود دارد که از این تعداد در زنجان ۹هزار، خراسان شمالی ۴هزار، قزوین ۶۰هزار، همدان ۴هزار، کردستان ۶ هزار و ۵۰۰، یزد ۲۶۰، فارس یک‌هزار و ۸۰۰، کرمانشاه ۵هزار، سیستان و بلوچستان ۴ هزار و ۶۳۷، البرز ۸ هزار و ۵۰۰، کرمان ۹هزار، لرستان یک‌هزار و ۸۹۳، بوشهر ۵ هزار و ۵۰۰، قم ۴ هزار و ۸۰۰، خوزستان ۵هزار، کهگیلویه یک‌هزار و ۲۳۷، مرکزی ۲ هزار و ۱۰۰، اصفهان ۴۳هزار و۴۸۰، آذربایجان‌شرقی ۲۲هزار، هرمزگان ۴ هزار و ۳۰۰، مازندران ۶۰هزار، آذربایجان غربی۶۰هزار و گلستان و خراسان‌رضوی به‌ترتیب ۲۰هزار و ۴هزار چاه غیرمجاز است. این برداشت غیرمجاز درحالی است که شبکه‌های آبرسانی کشور هم به‌دلیل فرسودگی و شکستگی با کاهش ۱۳درصدی در یک سال گذشته ۱۷درصد هدررفت داشته است.

میراث طرح‌های آبی برای دولت جدید

با توجه به تنش‌های چند سال اخیر به‌ویژه در برخی استان‌ها، ایجاد زیرساخت‌های تامین آب آشامیدنی شهری و روستایی یکی از اولویت‌های وزارت نیرو بود. برای مثال در خوزستان به‌عنوان استانی که همه شهرهایش درگیر تنش آبی است، تکمیل ۷طرح آبرسانی با هدف تامین آب ۸میلیون نفر جمعیت شهری و روستایی با اعتبار ۴۹هزار میلیارد ریال مورد توجه بوده که حالا جزو مسئولیت‌های دولت سیزدهم شده است. از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین این طرح‌ها، آبرسانی غدیر است که پس از تکمیل با آبگیری از سد کرخه و منابع با کیفیت سد دز، آب آشامیدنی و کشاورزی ۲۶شهر و ۱۶۰۰روستا یعنی نیاز آبی ۵۲درصد جمعیت خوزستان را رفع می‌کند. براساس اعلام استاندار خوزستان قرار است به‌زودی هزارمیلیاردتومان اعتبار برای تکمیل این طرح ابلاغ شود.

طرح آبرسانی بن - بروجن در چهارمحال و بختیاری نیز از طرح‌هایی است که با پایان سال۱۴۰۰ عمرش به یک‌دهه می‌رسد؛ گرچه اجرای این طرح پیش‌تر و در دهه۸۰ مصوب شده بود، اما عملیات اجرایی پروژه انتقال آب بن - بروجن در حوضه آبریز زاینده‌رود از سال۱۳۹۱ آغاز شد و بنابر اظهار مدیران چهارمحال و بختیاری در شرایطی که بیش از ۹۰درصد منابع آب مصرفی این استان در بخش‌های آشامیدنی، صنعت و کشاورزی از منابع زیرزمینی برداشت می‌شود، بهره‌برداری از این طرح، آب آشامیدنی و بهداشتی بیش از نیمی از مردم در ۱۱شهر و ۱۴روستای مسیر رودخانه را تامین خواهد کرد.

طرح بزرگ انتقال آب خلیج‌فارس به استان فارس موسوم به لامرد نیز یکی دیگر از این طرح‌هاست که کلنگ اجرایی آن سال۹۷ به زمین خورد. بنابر اعلام نمایندگان این استان در مجلس شورای اسلامی با واگذاری ۵۱درصد طرح به یک شرکت خصوصی و تعیین تکلیف سرمایه‌گذاری ۳۰درصدی شرکت ایمیدرو توسط وزارت صمت و توزیع ۱۹درصد باقیمانده بین سرمایه‌گذاران صنعتی استان و جذب مشارکت آنان، منابع اعتباری اجرای طرح آماده و تمامی مجوز‌های لازم در سطح وزارتخانه‌ها برای طرح گرفته شده است و هیچ مانعی برای آغاز عملیات اجرایی این طرح وجود ندارد. قرار است این پروژه به مناطق شمال فارس هم برسد.

دالان این خط از ارتفاعات صعب‌العبور منطقه مرزی استان‌های فارس، بوشهر و هرمزگان می‌گذرد و با ایجاد ۵پمپاژ در مسیر خط لوله قرار است آب دریا تا ارتفاع بالای ۱۳۰۰متر وارد شهر لامرد شود.

تکمیل ابرطرح آبرسانی تا ۱۴۰۴

از طرح‌های بسیار مهمی که در دولت یازدهم و دوازدهم مصوب و اجرای آن شروع شد، طرح انتقال آب خلیج‌فارس به ۷ استان در فلات مرکزی و شرق کشور است که به ابرطرح انتقال آب شهرت دارد. با تکمیل ۳ خط طرح ملی انتقال آب خلیج‌فارس به فلات مرکزی ایران درمجموع ۵۵۰میلیون مترمکعب آب شیرین از خلیج‌فارس به فلات مرکزی ایران منتقل می‌شود.

برای اجرای این طرح‌ها که در مجموع با لوله‌گذاری به طول ۳۷۰۰ کیلومتر آب خلیج‌فارس و دریای عمان را به ۷ استان هرمزگان، کرمان، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، یزد، اصفهان و سیستان و بلوچستان منتقل می‌کند، ۱۲۸هزار میلیارد تومان اعتبار پیش‌بینی شده است. این طرح‌ها برای ۷۰هزار نفر اشتغال‌زایی خواهد داشت.

خط نخست که آب خلیج‌فارس را به هرمزگان، کرمان و یزد منتقل می‌کند، چند‌ماه پیش به‌طورکامل افتتاح شد. این طرح در فاز‌های یک، ۲ و ۳ به طول ۸۲۰کیلومتر، با ۱۲ایستگاه پمپاژ، حجم سرمایه‌گذاری ۲۰هزار میلیارد تومانی اجرایی شده که پتانسیل اشتغال‌زایی آن در دوران ساخت (تاریخ شروع ۱۳۹۱ و تاریخ اتمام ۱۳۹۹) ۱۶هزار نفر برآورد شده است.

در خط دوم انتقال آب خلیج‌فارس به استان‌های کرمان، خراسان جنوبی و خراسان رضوی پیش‌بینی شده است. این طرح به طول ۱۵۵۰ کیلومتر با ۱۸ایستگاه پمپاژ آب با سرمایه‌گذاری ۴۷هزار میلیارد تومانی اجرا شده و برای ۳۰هزار نفر اشتغال‌زایی به‌دنبال دارد. تاریخ شروع این طرح سال۹۹ و تاریخ پایان آن ۱۴۰۴ پیش‌بینی شده است.

در خط سوم، آب خلیج‌فارس به یزد و اصفهان منتقل می‌شود. این طرح به طول ۹۱۰کیلومتر با ۱۰ایستگاه پمپاژ آب، با سرمایه‌گذاری ۳۵هزار میلیارد تومانی اجرایی شده و برای ۱۴هزار نفر اشتغال‌زایی به‌دنبال دارد. تاریخ شروع این طرح سال گذشته و تاریخ پایان آن ۱۴۰۴ پیش‌بینی شده است.

در خط چهارم، انتقال آب دریای عمان به سیستان و بلوچستان پیش‌بینی شده است. این طرح به طول ۸۲۰کیلومتر با ۱۱ایستگاه پمپاژ آب، با سرمایه‌گذاری ۳۹هزار میلیارد تومانی اجرایی شده و برای ۱۰هزار نفر اشتغال‌زایی به‌دنبال دارد. تاریخ شروع این طرح سال۹۹ و تاریخ پایان آن ۱۴۰۴ پیش‌بینی شده است.

طرح‌های نیمه‌کاره

هم‌اکنون در سراسر کشور طرح‌های نیمه‌کاره آبرسانی مانند آنچه گفته شد و طرح‌هایی مانند آبرسانی نهند به تبریز، بازنگری و مهندسی مجدد طرح جامع آبرسانی به روستا‌های سیستان و بلوچستان پس از ۲ دهه و مانند آن بسیار است؛ طرح‌هایی که اعتبار کلان برای اجرا می‌خواهند. اما در شهر‌ها و روستا‌های ایران گاه مشکلات کوچک‌تری وجود دارد که با هزینه‌های اندکی قابل رفع شدن است؛ مانند نوسازی شبکه آبرسانی بسیاری از روستاها، تعویض لوله و منبع، نصب کنتور هوشمند بر چاه‌های کشاورزی و مانند آن؛ اقداماتی که نه نیازمند اعتبار زیاد هستند و نه زمان بسیار طولانی.

در انتظار سال خشک دیگر

با وجود این پروژه‌های نیمه‌کاره و درحالی‌که چشم امید کشور برای کاهش تنش آبی به ۶‌ماه دوم سال۱۴۰۰ و شروع سال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ دوخته شده است، پیش‌بینی‌های سازمان هواشناسی نشان می‌دهد بارش‌های پاییز۱۴۰۰ هم با کاهش همراه هستند.

پیش‌بینی فصلی این سازمان معمولا با صحت ۷۰درصدی سنجیده می‌شود و حاکی از این است که بارش در فصل پاییز در اکثر مناطق کشور به جز سواحل دریای خزر کمتر از نرمال یا همان میانگین بلندمدت آماری خواهد بود و سهم ماه‌های مهر و آبان در این کم‌بارشی بیشتر است.

از نیمه‌دوم آذر ۱۴۰۰، شرایط بارشی در کشور مقداری متعادل می‌شود و انتظار می‌رود بارش در اکثر مناطق کشور به نرمال گرایش پیدا کند. اصفهان، یزد، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، سیستان و بلوچستان، فارس، هرمزگان، کرمان، کرمانشاه، چهارمحال و بختیاری، لرستان، خوزستان و ایلام نسبت به سایر استان‌ها شرایط حادتری خواهند داشت.

احتمال ۷۰ درصدی کم‌بارشی در سال آبی جدید

رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی کشور احتمال ۶۰درصدی وقوع سال کم‌بارش و کمتر از آن را تأیید می‌کند. احمد وظیفه می‌گوید: براساس مدل‌های عددی با احتمال ۶۰ تا ۷۰درصد برای پاییز و تا نیمه‌زمستان، بارش‌های کم و زیر نرمال کشوری را خواهیم داشت. احتمال ۳۰ تا ۴۰درصد ممکن است سال نرمالی را تجربه کنیم، اما احتمال ترسالی تقریبا بسیار ضعیف و نزدیک به صفر است. وی با بیان اینکه اختلاف ترسالی و کم‌بارشی در ایران به‌دلیل موقعیت جغرافیایی کشور به اندازه میانگین بارش سالانه کشور در سال ترسال یعنی حدود ۲۰۰میلی‌متر است، ادامه می‌دهد: هم‌اکنون نقشه‌ها و مدل‌های عددی گویای سال کم‌بارش است؛ بنابراین برای بسیاری از حوزه‌ها مانند کشاورزی باید ریسک‌سنجی انجام شود. به‌گفته وظیفه، با وجود اثرات منطقه‌ای، اما بعید است که الگو‌های بارش خلاف پیش‌بینی‌ها عمل کند و به‌سمت بارش‌های نرمال پاییزه و زمستانه برویم.