راه علاج کسری بودجه چیست؟
_ روزنامه وطن امروز نوشت: یکی از مسائلی که چند سال است اقتصاد ایران با آن دست و پنجه نرم می‌کند، مساله کسری بودجه است. برای حل کسری بودجه باید در طرف هزینه‌ها و درآمد‌های دولت بازنگری و اصلاحات ساختاری شود. یکی از اقدامات جدی که در دولت سیزدهم باید در دستور کار قرار گیرد، تقویت نظام مالیاتی به منظور ایجاد درآمد پایدار برای دولت است. از مالیات به عنوان درآمد پاک در اقتصاد یاد می‌شود که دولت با اتکا به درآمد مالیاتی می‌تواند وضعیت باثبات‌تری را تجربه کند. در عین حال یکی از بیماری‌های مزمن اقتصاد ایران وابستگی بودجه کشور به درآمد‌های نفتی است. این وابستگی تبعات زیانباری برای اقتصاد ایران داشته است که در راستای اصلاح ساختاری بودجه باید تلاش شود این وابستگی کاهش یابد. اصلی‌ترین درآمد پایدار برای تامین هزینه‌های اداره کشور مالیات است. بررسی لایحه بودجه ۱۴۰۰ نشان می‌دهد با وجود افزایش ۲/۲۱ درصدی درآمد‌های مالیاتی، سهم مالیات از کل درآمد‌های بودجه به کمترین میزان در یک دهه اخیر رسیده است؛ موضوعی که هیچ تناسبی با کاهش وابستگی به نفت و اصلاح ساختار بودجه ندارد.
۵۵ درصد «شکاف مالیاتی» در مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی
سهم مالیات از درآمد‌های دولت بر اساس قانون بودجه ۱۴۰۰ حدود ۳۸ درصد است؛ حال آنکه این رقم در بعضی کشور‌ها تا ۹۸ درصد هم می‌رسد و در کشور‌های مختلف، بخش اصلی درآمد‌های دولت از محل مالیات تامین می‌شود. یکی از اصلی‌ترین راه‌ها برای افزایش درآمد‌های مالیاتی، بدون فشار به مودیان خوش‌حساب، کاهش «شکاف مالیاتی» است که در مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی با حدود ۵۵ درصد، بیشترین سهم را دارد.
«مالیات» به عنوان اصلی‌ترین ابزار تامین مالی دولت‌ها، نقش بسیار مهمی در اقتصاد کشور دارد. شکاف مالیاتی به عنوان عامل کاهنده درآمدها، بویژه در بخش مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی مشاهده می‌شود. کاهش شکاف مالیات بر درآمد با ایجاد یک نظام مالیاتی عادلانه می‌تواند علاوه بر کاهش نابرابری، مشکل کسری بودجه دولت و وابستگی بودجه به نفت را برطرف کند.
درآمد‌های نفتی، عامل عقب‌ماندگی نظام مالیاتی
مالیات مهم‌ترین منبع درآمدی دولت‌ها در بودجه است و جز کشور‌های نفتی، بودجه اکثر کشور‌ها را مالیات تشکیل می‌دهد. وجود منابع طبیعی مانند نفت در ایران باعث شده است از سال‌های گذشته، شاکله اصلی بودجه را درآمد‌های حاصل از فروش نفت تشکیل دهد. از ابتدای دهه ۱۳۵۰ که قیمت جهانی نفت بشدت افزایش یافت، بودجه عمومی دولت تا حد زیادی به درآمد‌های حاصل از صادرات نفت وابسته شد. وابستگی به درآمد‌های نفتی علاوه بر ایجاد بیماری هلندی و تبعات آن مانند رشد شدید واردات و تورم‌های ۲ رقمی، اقتصاد کشور را در برابر هر گونه شوک ناشی از کاهش درآمد‌های نفتی آسیب‌پذیر کرده است.
اختلاف درآمد‌های مالیاتی در بودجه ایران و سایر کشور‌ها
در بیشتر کشور‌های جهان مالیات بخش عمده درآمد دولت‌ها را تشکیل می‌دهد. درآمد‌های مالیاتی شامل مالیات بر درآمد، سود و عایدی سرمایه، حق تامین اجتماعی، مالیات بر ثروت و دارایی، مالیات بر کالا و خدمات و تعرفه‌های وارداتی می‌شود. برای مثال بر اساس داده‌های صندوق بین‌المللی پول در دانمارک ۹۸ درصد، استرالیا ۸۰ درصد، اندونزی ۷۷ درصد و آمریکا ۶۳ درصد درآمد دولت‌ها را مالیات تشکیل داده است، اما این رقم در ایران بر اساس قانون بودجه ۱۴۰۰ کمتر از ۳۰ درصد بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد عمده این افزایش درآمد‌های مالیاتی مربوط به افزایش مالیات بر واردات است. بر اساس قانون بودجه ۱۴۰۰، نرخ دلار مبنای مالیات بر واردات، از ۴۲۰۰ به ۱۷۵۰۰ تومان افزایش یافته است. همچنین بخش دیگری از این افزایش درآمد‌های مالیاتی در قانون بودجه نسبت به لایحه مربوط به مالیات بر خودرو و خانه‌های لوکس و مالیات بر خانه‌های خالی است. جزئیات مالیات تحقق‌یافته در ۲ ماه ابتدایی امسال نشان می‌دهد نه‌تن‌ها هیچ درآمدی از این پایه‌های مالیاتی وصول نشده، بلکه هنوز هیچ ابلاغیه‌ای هم برای اخذشان ارسال نشده است. البته باید در نظر داشت در آمار بالا، تنها خالص مالیات پرداختی در سایر کشور‌ها در نظر گرفته شده است و حق تامین اجتماعی محاسبه نشده است که با اضافه کردن آن، سهم درآمد‌های مالیاتی بیشتر می‌شود.
شکاف مالیاتی زیاد در مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی
مالیات بر درآمد یکی از پایه‌های مالیاتی است که عمده درآمد مالیاتی کشور‌ها از آن تشکیل می‌شود. در عمده کشور‌های دنیا درآمد افراد به صورت تصاعدی مشمول مالیات می‌شود. در ایران سهم مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی از کل درآمد‌های مالیاتی تنها ۲/۱۳ درصد است، در حالی که متوسط این نرخ در کشور‌های سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) حدود ۲۴ درصد است و در کشور‌های با نظام مالیاتی پیشرفته این نرخ تا ۵۰ درصد هم می‌رسد. آمار‌ها نشان می‌دهد شکاف مالیاتی در مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی در ایران بسیار زیاد است. مجموع شکاف مالیاتی (فرار و اجتناب) در مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی از حدود ۲۹۴ هزار میلیارد ریال در سال ۹۲ به رقم ۵۲۷ هزار میلیارد ریال در سال ۹۸ افزایش یافته است. بر اساس گزارش برآورد شکاف مالیاتی کشور که توسط سازمان امور مالیاتی انجام شده است، سال ۹۸ حدود ۵۵درصد کل شکاف مالیاتی در ایران مربوط به مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی بوده است. البته باید در نظر داشت شکاف مالیاتی، به معنای اختلاف ظرفیت بالقوه مالیاتی و مالیات وصول شده، با وجود قوانین فعلی این چنین بالاست. اصلاح قوانین مالیاتی و اجرای مالیات‌هایی مانند مالیات بر عایدی سرمایه و مالیات بر مجموع درآمد می‌تواند ظرفیت مالیات‌ستانی در کشور را افزایش دهد.
اصلاح نظام مالیات بر درآمد، منجی بحران کسری بودجه
مهم‌ترین راه‌حل برای افزایش درآمد‌های پایدار در بودجه، زمینه‌سازی برای افزایش درآمد‌های مالیاتی است. ساده‌ترین راه برای افزایش درآمد‌های مالیاتی- بدون فشار به گروه‌های خوش‌حساب که مالیات خودشان را منظم پرداخت می‌کنند - کاهش شکاف مالیاتی است. همان‌گونه که بیان شد، بیشترین شکاف و فرار مالیاتی در مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی وجود دارد. تجربیات جهانی نشان می‌دهد وضع مالیات بر مجموع درآمد اشخاص حقیقی (PIT) نقش مهمی در افزایش درآمد‌های مالیاتی دارد. اوایل قرن بیستم سهم مالیات از تولید ناخالص داخلی در کشور‌های توسعه‌یافته حدود ۱۰ درصد بود، اما اواخر قرن بیستم در بیشتر کشور‌های توسعه‌یافته این عدد به ۴۰ درصد رسید. بررسی تجربه این کشور‌ها نشان می‌دهد این اقدام تنها با استقرار کامل نظام مالیات بر مجموع درآمد محقق شده است. اجرای دقیق پایه‌های مالیاتی مانند مالیات بر عایدی سرمایه و مالیات بر مجموع درآمد با افزایش درآمد‌های مالیاتی و کاهش شکاف مالیاتی، می‌تواند گامی مهم در اصلاح عدالت‌محور نظام مالیاتی باشد.