ایران ایستاده بر کمربند خشکسالی
_ روزنامه ایران نوشت: سال آبی جدید از روز پنجشنبه هفته جاری آغاز می‌شود، اما خبر‌های خوبی از وضعیت منابع آبی به گوش نمی‌رسد. سازمان هواشناسی نیز پیش‌بینی کرده است که بارش‌ها در پاییز ۱۴۰۰ کمتر از سطح طبیعی است و معنی این خبر آن است که اگر پیش‌بینی‌ها درست باشد، سال آبی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ شروع خوبی نخواهد داشت و کم‌آبی تشدید می‌شود.
شرکت مدیریت منابع آب ایران در گزارش وضعیت بارندگی کشور می‌نویسد: «ارتفاع کل ریزش‌های جوی از اول مهر تا ۲۹ شهریور سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ بالغ بر ۱۵۶ میلیمتر بوده است. این مقدار بارندگی نسبت به میانگین دوره‌های مشابه درازمدت (۲۳۸ میلیمتر) ۳۴ درصد کاهش و نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته (۳۱۴ میلیمتر) ۵۰ درصد کاهش نشان می‌دهد.»
بر‌اساس این گزارش، در میان ۶ حوضه آبریز اصلی، حوضه‌های آبریز مرزی شرقی، قره قوم و خلیج فارس و دریای عمان به ترتیب با ۵۷، ۵۳ و ۴۱ درصد اختلاف و کاهش بارش نسبت به میانگین ۵۲ ساله شرایط سخت‌تری دارند. در میان ۳۰ حوضه آبریز درجه دو نیز تنها یک حوضه آبریز نسبت به متوسط ۵۲ ساله (۵ درصد) افزایش بارش داشته است. حوضه‌های آبریز فرعی «بندرعباس، سدیج» با ۸۸ درصد و «هامون، مشکیل» با ۷۴ درصد کاهش بارش نسبت به متوسط بلند مدت بدترین شرایط را طی یک سال اخیر در میان حوضه‌های آبریز سی‌گانه فرعی داشته‌اند.
مفهوم این ارقام، آن است که ایران سال کم بارشی را پشت سر گذاشته است و در شروع سال آبی جدید هم این کم آبی تدوام خواهد داشت. در صورتی که سال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ سال پربارشی باشد، وضعیت به شرایط طبیعی نزدیک خواهد شد، اما در حال حاضر نه میزان بارش‌ها طبیعی است و نه شرایط سفره‌های آب زیرزمینی قابل قبول.
سدهای ایران در آغاز سال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۰
بر‌اساس تازه‌ترین گزارش‌ها از وضعیت سدهای مخزنی کشور که مربوط به پایان ۲۶ شهریور سال آبی ۱۴۰۰ – ۹۹ است؛ ظرفیت کل مخازن سد‌ها ۵۰.۵ میلیارد متر مکعب است، اما درصد پر شدگی سد‌ها در حال حاضر ۳۹ درصد است. ورودی سد‌ها در هفته گذشته ۰.۲۰ میلیارد مترمکعب و در مدت مشابه سال آبی گذشته ۰.۳۰ میلیارد متر مکعب بوده است. خروجی سد‌ها در هفته نیز ۰.۵۹ میلیارد مترمکعب و در مدت مشابه سال آبی گذشته ۱.۰۳ میلیارد متر مکعب بوده است.
در همین حال، آمار‌های کلی‌تر نشان می‌دهد که حجم آب موجود در مخازن سطحی ۲۹ درصد کمتر از سال آبی گذشته است. از ابتدای سال آبی تاکنون ۴۷ درصد ورودی مخازن و ۳۴ درصد خروجی آن‌ها کمتر از سال آبی قبل بوده است. به این ترتیب آب کمتری از سد‌ها برداشت شده، اما بازهم با ۲۹ درصد کسری در ذخایر مواجه هستیم. در میان مخازن ذخیره آب کشور نیز بدترین شرایط مربوط به چاه نیمه‌هاست. چاه نیمه شماره ۴ با ۷۶ درصد کاهش پرشدگی و تنها با ۱۶ میلیون متر مکعب آب وارد سال آبی جدید می‌شود. چاه نیمه شماره ۱ و ۲ نیز با ۲۳ میلیون متر مکعب موجودی حدود ۶۷ درصد پرشدگی کمتری نسبت به سال آبی ۱۳۹۹-۱۳۹۸ دارد. چاه نیمه شماره ۳ هم با ۴۹ میلیون متر مکعب ذخیره آب، ۴۰ درصد افت نسبت به سال آبی گذشته دارد. به این معنی که در حال حاضر ذخایر این مخازن مطلوب نیست و البته در اغلب سد‌ها و مخازن آبی ایران (شرب و کشاورزی) این کاهش قابل توجه است، به طوری که اخیراً شرکت آب و فاضلاب استان تهران با اشاره به کمبود منابع آبی تهران اعلام کرد: «هر تهرانی به‌طور متوسط ۲۴۰ لیتر در شبانه‌روز آب مصرف می‌کند و میانگین کشوری این عدد ۲۰۰ لیتر است. این در حالی است که رویه کنونی، این استان را با ۱۱۰ روز کمبود آب مواجه کرده است.»
آینده ایران کم آب
با وجود این رقم‌های منفی و کسری‌ها، برخی از کارشناسان بر این باورند که ایران همواره یک کشور کم آب بوده است و کاهش بارش‌ها نباید ما را غافلگیر کند. در این خصوص سید احمد علوی از اعضای اندیشکده تدبیر آب می‌گوید: «ایران یک کشور خشک و نیمه خشک است که روی کمربند خشکی کره زمین واقع شده است. مشکل از زمانی آغاز شد که ما بی‌توجه به ظرفیت‌ها، بیش از توان آبی اقدام به بارگذاری و توسعه منابع آبی کردیم. این یعنی حکمرانی غلط آب.»
او با اشاره به راهکار رهایی از وضع موجود ادامه می‌دهد: «اصلاح حکمرانی آب می‌تواند چشم‌انداز آبی ایران را تغییر دهد و شدت بحران‌ها را کم کند. بیلان منفی ۱۰ میلیارد متر مکعبی آب‌های زیرزمین در هر سال و انباشت این بیلان منفی به صورت سالانه نشان می‌دهد که از نظر برداشت آب‌های زیرزمینی بسیار آسیب‌پذیر و نیازمند تجدید نظر جدی هستیم. این اتفاق در ۵ دهه اخیر افتاده و اگر نوع حکمرانی تغییر نکند تمدن ایران را با بحران آبی جدی در دهه‌های آتی مواجه خواهیم ساخت.»
این کارشناس حوزه آب کشور اظهار می‌کند: «ما باید روی منابع آب سطحی تمرکز بیشتری داشته باشیم و از توسعه‌های پر آب بر پرهیز کنیم. حکمرانی غلط را با کاهش دولت‌سالاری و درگیر کردن بخش خصوصی و جامعه مدنی اصلاح کنیم. اگر به درستی برنامه‌ریزی شود؛ دیگر نیاز نیست نگران ارقام کاهش بارش‌ها باشیم.»
پیش‌بینی‌های جهانی
یک نگاه کارشناسی بین‌المللی بیان می‌کند که در نیمه قرن ۲۱ کشور‌هایی قدرتمند هستند که به منابع آبی دسترسی دارند. اما کدام کشور‌ها این قابلیت را دارند؟
مؤسسه بین‌المللی تحقیقات سیاستگذاری غذا در این زمینه گزارشی دارد که نشان می‌دهد، امروزه بسیاری از مناطق جهان به دلیل رشد جمعیت و رشد اقتصادی نامتناسب دچار تنش آبی شده‌اند. حدود ۲.۵ میلیارد نفر (۳۶ درصد از جمعیت جهان) در این مناطق زندگی می‌کنند. تحقیقات این مؤسسه زمانی نگران‌کننده است، که نشان می‌دهد ۴.۸ میلیارد نفر - بیش از نیمی از جمعیت جهان - و تقریباً نیمی از تولید غلات در جهان تا سال ۲۰۵۰ به دلیل تنش آبی در معرض خطر قرار خواهند گرفت، البته راهکار برای جلوگیری از این تنش نیز وجود دارد. راهکار مؤسسه بین‌المللی تحقیقات سیاستگذاری غذا این است: تغییر رویکرد کنونی، کاهش هدررفت، آلودگی کمتر، استفاده مجدد بیشتر و تصفیه پساب، مدیریت کارآمدتر در همه مصارف آب - فردی، جمعی، کشاورزی و صنعتی. به عبارتی افزایش سطوح بهره‌وری آب (خروجی اقتصادی در هر قطره).
گفته می‌شود که با این کار، بیش از ۱ میلیارد نفر و حدود ۱۷ هزار میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی، دیگر در معرض خطر تأمین آب ناپایدار تا سال ۲۰۵۰ نخواهند بود. ایران نیز یکی از کشور‌های آمده در گزارش است که بشدت در معرض تهدید قرار دارد.