دانشجویان ایرانی کدام کشور‌ها را برای تحصیل انتخاب می‌کنند؟ / سهم ایران از دانشجوفرستی به دنیا
- دانشجو نوشت: با عبارت مهاجرت نخبگان سال‌هاست که آشناییم و ایران را طی سال‌های اخیر کشوری می‌پنداریم که دانشجویان خود را بسیار گرم و بی‌مهابا به دیار غربت می‌فرستد و خود در بهره‌گیری از نیرو‌های پرورشی‌اش ناتوان است. اما خوشبختانه موضوع آنطور که می‌پنداریم، نیست! آمارها و گزارش‌های منتشر شده از دانشجوفرستی ایران واقعیت دیگری را روشن می‌کند.
مطابق با گزارش‌های منتشر شده در سالنامه مهاجرتی ایران؛ تعداد دانشجویان ایرانی خارج از کشور با افزایش کل جمعیت دانشجویان کشور و نیز افزایش جمعیت دانشجویان بین‌المللی در جهان، روند صعودی داشته و از تراز ۱۹ هزار دانشجو در سال ۲۰۰۳ میلادی به تراز ۵۶ هزار دانشجو در سال ۲۰۱۸ رسیده است، اما نرخ رشد جمعیت دانشجویان بین‌المللی ایرانی در قیاس با نرخ رشد جمعیت دانشجویان بین‌المللی در جهان کندتر بوده است. بدین ترتیب سهم دانشجوفرستی ایران در کل بازار دانشجویان بین‌المللی جهان از سال ۲۰۱۲ روند کاهشی به خود گرفته و از حدود ۱.۳ درصد به حدود یک درصد در سال ۲۰۱۸ رسیده است.
رتبه دانشجوفرستی ایران به رتبه ۱۹ تنزل یافت
جایگاه دانشجوفرستی ایران در بازه زمانی ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۲ از رتبه ۲۹ در جهان به رتبه ۱۱ ارتقا یافته بود که بالاترین جهش رتبه دانشجوفرستی ایران در طول دو دهه گذشته بوده است. در بازه زمانی ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۸ جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور در تراز ۵۰ هزار دانشجو ثابت مانده و تغییرات اندکی داشته و به همین دلیل رتبه دانشجوفرستی ایران به رتبه ۱۹ تنزل یافته است.
عواملی همچون افزایش نرخ دلار و به تبع آن افزایش هزینه‌های مهاجرت تحصیلی، محدودیت‌های ویزایی اعمال شده از سوی دولت آمریکا برای دانشجویان ایرانی و در نهایت شیوع ویروس کرونا موجب ثابت ماندن تراز جمعیت دانشجویان ایرانی خارج از کشور در طول چندسال گذشته شده است. البته این عوامل همچنین موجب افزایش تعداد دانشجویان ایرانی در کشور ترکیه و کشور‌هایی همچون آلمان، کانادا و ایتالیا که قوانین ویزایی ساده‌تری دارند، شده است.
۱۵ درصد رتبه‌های برتر کنکور در دانشگاه‌های خارجی
تحلیل آمار دریافتی از اداره گذرنامه در بازه زمانی سال ۱۳۸۰ تا مرداد ۱۳۹۹ نشان می‌دهد که ۵۶.۶ درصد از دارندگان مدال در المپیاد‌های دانش‌آموزی، ۶۹.۱ درصد از مشمولان بنیاد ملی نخبگان و ۷۸.۳ درصد از افراد حائز رتبه‌های یک تا هزار کنکور سراسرس در داخل کشور هستند.
در میان گروه‌های مورد بررسی به ترتیب المپیادی‌ها با ۳۷.۲ درصد، مشمولان بنیاد ملی نخبگان با ۲۵.۵ درصد و رتبه‌های یک تا هزار آزمون سراسری با ۱۵.۴ درصد بیشترین درصد افراد مقیم خارج را به خود اختصاص داده‌اند. در این میان ۴.۴ درصد از المپیادی‌ها، ۳.۷ درصد از مشمولان بنیاد ملی نخبگان و ۲.۶ درصد از رتبه‌های برتر کنکور که پیشتر از کشور خارج شده بودند به ایران بازگشته‌اند.
وضعیت ایران در بازار جابجایی‌های بین‌المللی دانشجویان
نرخ بازگشت متخصصان و فارغ‌التحصیلان ایرانی به داخل کشور از سال ۲۰۱۵ تا سال ۲۰۲۱ روند صعودی و قابل توجهی داشته است به طوریکه براساس آمار اخذ شده از معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری جمعیت متخصصان بازگشته به کشور از سال ۱۳۹۵ تا فروردین ۱۴۰۰ جمعا به ۱۹۸۹ نفر (بصورت تجمعی) رسیده که این میزان در دوران اخیر (علیرغم تحولات اقتصادی چندسال گذشته) در نوع خود کم‌نظیر است.
افزایش جمعیت دانشجویان بین‌المللی در داخل کشور و همچنین نرخ بازگشت متخصصان ایرانی باعث ارتقا شاخص خالص چرخش نخبگان ایرانی از تراز (۰.۳۹-) در سال ۲۰۱۰ به (۰.۲۴-) در سال ۲۰۱۸ شده است.
وضعیت جمیعت دانشجویان ایرانی در دانشگاه‌های برتر آمریکا و جهان
بررسی تعداد و سهم دانشجویان ایرانی در ۱۰ دانشگاه برتر آمریکا که از میان ۲۰ دانشگاه برتر جهان (براساس پایگاه رتبه بندی QS ۲۰۲۰) انتخاب شده‌اند، می‌تواند تاحدی تبیین کننده وضع کیفی دانشجویان ایرانی خارج از کشور باشد. جدول زیر توزیع تعداد دانشجویان ایرانی مشغول به تحصیل در دانشگاه‌های برتر آمریکا که همگی جز ۲۰ دانشگاه برتر جهان هستند را نمایش می‌دهد.
همانطور که در جدول مشخص است، از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵ تعداد دانشجویان ایرانی در ۱۰ دانشگاه برتر آمریکا با اندکی افزایش همراه بوده و از ۲۰۱ نفر در سال ۲۰۱۳ به ۲۴۰ نفر در سال ۲۰۱۵ رسیده است. از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۸ تعداد دانشجویان ایرانی در ۱۰ دانشگاه برتر آمریکا نیز کاهش اندکی یافته و از ۲۴۰ دانشجو به ۲۲۹ دانشجو در سال ۲۰۱۸ رسیده است.
تعداد دانشجویان ایرانی در دانشگاه‌های برتر آمریکا و جهان
ایران دهمین کشور دانشجوفرست به آمریکا
چنانچه معیار «تعداد دانشجویان مشغول به تحصیل در ۱۰ دانشگاه برتر آمریکا» را در نظر داشته باشیم ایران در رتبه‌بندی کشورهای دانشجوفرست به کشور آمریکا در جایگاه دهم قرار دارد و کشورهای چین، هند و کره جنوبی در جایگاه اول تا سوم هستند. چنانچه «سهم دانشجویان مشغول به تحصیل در دانشگاه‌های برتر از کل جمعیت دانشجویان خروجی» را در نظر بگیریم کمتر از نیم درصد دانشجویان خروجی ایران در دانشگاه‌های برتر آمریکا و جهان مشغول به تحصیل هستند که از این حیث هم در جایگاه دهم در میان کشورهای دانشجوفرست قرار داریم.
رتبه‌بندی کشورهای منتخب دانشجوفرست به آمریکا براساس تعداد دانشجویان آن‌ها در ده دانشگاه برتر آمریکا
سهم دانشجویان ایرانی حاضر در دانشگاه‌های برتر جهان از کل جمعیت دانشجویان خروجی در بازه ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸ میلادی تقریبا ثابت بوده است و از حدود نیم درصد در سال ۲۰۱۴ به حدود ۰.۴۵ درصد در سال ۲۰۱۸ کاهش یافته است. در حالی که برای مثال این شاخص در همین بازه زمانی برای کشورچین با حجم قابل توجه دانشجویان خروجی (بیش از ۹۰۰ هزار دانشجو) با رشد اندکی روبه‌رو بوده و از ۱.۶ درصد در سال ۲۰۱۴ به ۱.۶۶ درصد در سال ۲۰۱۸ رسیده است. براساس این شاخص کشورهای کره جنوبی، بریتانیا و استرالیا بیشترین سهم دانشجو را در ۱۰ دانشگاه برتر آمریکا دارند.
رتبه‌بندی کشورهای منتخب دانشجوفرست به آمریکا براساس سهم دانشجویان در ده دانشگاه برتر آمریکا از کل جمعیت دانشجویان خروجی آن‌ها
آمریکا مقصد اول دانشجویان ایرانی
آمریکا، ترکیه، آلمان، ایتالیا، کانادا به ترتیب ۵ مقصد اصلی دانشجویان ایرانی در دنیا هستند. در سال ۲۰۱۹ ایران با ۱۱۴۵۱ دانشجو یک درصد از سهم بازار دانشجویان بین‌المللی در آمریکا را به خود اختصاص داد. اکثریت دانشجویان ایرانی (تقریبا ۷۵ درصد) در آمریکا در مقاطع تحصیلات تکمیلی (کارشناسی ارشد و دکتری) و بیش از نیمی از آن‌ها در رشته‌های مهندسی مشغول به تحصیل هستند.
در تصویر زیر پراکندگی دانشجویان ایرانی در نقاط مختلف جهان (۱۰ مقصد اول) با بیشترین جمعیت به نمایش درآمده است. همانطور که مشخص است مناطق اصلی تراکم جمعیت دانشجویان ایرانی شامل آمریکای شمالی، اروپای غربی، آسیای جنوب شرقی و اقیانوسیه است. کشور آمریکا هموراه مقصد اول دانشجویان ایرانی برای تحصیل در خارج از کشور بوده است. با روی کار آمدن دولت بایدن و رفع شدن محدودیت‌های ایجاد شده در دوره ترامپ پیش‌بینی می‌شود که این کشور در سال‌های آتی دانشجویان ایرانی بیشتری را به خود جذب کند.
پراکندگی جمعیت دانشجویان ایرانی در جهان براساس ده مقصد اول
بعد از آمریکا کشورهای آلمان، ترکیه و کانادا مقاصد محبوب دانشجویان ایرانی به شمار می‌روند. ایجاد محدودیت‌های ویزایی آمریکا برای دانشجویان ایرانی طی سال‌های اخیر ساده‌تر بودن دریافت پذیرش در مقاصد بعدی نسبت به آمریکا و هزینه پایین‌تر تحصیل در کشور‌هایی همچون ترکیه، آلمان، ایتالیا و کانادا به نسبت آمریکا از جمله دلایل گرایش دانشجویان ایرانی برای تحصیل در کشورهای دیگر بوده است.