غفلت از موتور محرک اقتصاد مقاومتی؛ خسارت ۳۲ هزار میلیارد تومانی کرونا به صنعت گردشگری
_ ایکنا نوشت: صنعت گردشگری به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هر جامعه به شمار می‌رود که در افزایش درآمد سرانه کشور‌ها نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند. در این میان، جمهوری اسلامی ایران علی‌رغم داشتن جاذبه‌های متنوع فرهنگی، تاریخی، دینی و طبیعی موفقیت چندانی برای توسعه صنعت گردشگری نداشته است.
رونق گردشگری بین‌المللی در یک کشور بیش از آنکه بیانگر جاذبه‌های گردشگری فراوان آن کشور باشد، نشانگر تعامل با کشور‌های دنیا بر مبنای منافع اقتصادی، سیاسی و فرهنگی آن کشور است که در برنامه‌ها و اسناد فرادستی سیاست‌گذاری، هدف‌گذاری و عملیاتی شده است.
برخی دولت‌ها پس از انقلاب اسلامی ایران، به دلیل منافع و فواید فراوان گردشگری به دنبال رونق و گسترش صنعت گردشگری در ایران بودند، اما در این زمینه موفقیتی کسب نکردند. وقتی‌که این مشکل را ریشه‌یابی می‌کنیم متوجه می‌شویم که در ایران بستر قانونی و قانون‌گذاری در اسناد و قوانین پایه و فرادستی در خصوص گردشگری به‌خوبی صورت نگرفته و این بخش دارای ضعف، ابهام و چالش‌های اساسی است.
عدم توجه برنامه‌ریزان کشور به رونق صنعت گردشگری
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان اساسنامه و مهم‌ترین سند زیربنایی کشور که بخش عمده‌ای از مفاد آن، سازوکار‌ها و نحوه اداره امور کشور را تعیین می‌کند، هیچ‌گونه اشاره‌ای به گردشگری، ایران‌گردی، جهانگردی، میراث فرهنگی و نظایر آن نکرده است. در سند چشم‌انداز ایران در افق ۱۴۰۴ نیز به‌عنوان مهم‌ترین سند توسعه ایران در یک دهه اخیر هیچ‌گونه اشاره‌ای به گردشگری و مفاهیم پیرامون آن نشده است.
برنامه‌های پنج ساله توسعه یکی دیگر از اسناد فرادستی مهم در ایران هستند که به‌صورت کلی به مقوله صنعت گردشگری پرداختند برای مثال در برنامه اول توسعه در بخش خط‌مشی‌ها در بند سوم به تقویت و توسعه ایران‌گردی و جهانگردی برای تبادل تجربه و دانش و شناساندن میراث تمدن و فرهنگ اسلامی و ایران اشاره شده است. در برنامه دوم هیچ اشاره مشخصی به گردشگری و مسائل پیرامون آن نشده است. در برنامه سوم، نسبت به دو برنامه قبلی، مطالب مهمی در خصوص گردشگری ذکر شده است. در ماده ۱۶۴ برنامه سوم قید شده است که در دوره اجرای این برنامه، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران مقرراتی به‌منظور خرید ارز گردشگران در مبادی ورودی و فروش ارز به گردشگران برای مقاصد خارجی ایجاد کند. علاوه بر آن، در ماده ۱۶۶ بیان شده که در شهر‌های دارای بافت تاریخی ارزشمند به‌منظور انجام امور مربوط به حفاظت از بافت تاریخی، سازوکار مدیریتی مناسب در شهرداری‌ها ایجاد شود و شورای شهر درصدی از درآمد‌های شهرداری را در اختیار مدیریت ذی‌ربط قرار دهد.
در برنامه چهارم توسعه، مفاد بیشتری در خصوص میراث فرهنگی و گردشگری ذکر شده است که مهم‌ترین آن‌ها ایجاد و توسعه موزههای پژوهشی و تخصصی وابسته به دستگاه‌های اجرایی، ایجاد و تجهیز پایگاه‌های میراث فرهنگی در آثار تاریخی مهم کشور، ایجاد صندوق احیا و بهره‌برداری از بنا‌ها و اماکن تاریخی فرهنگی کشور، شناسایی و حمایت از میراث فرهنگی حوزه فرهنگی ایران در کشور‌های همسایه و ایجاد مراکز حفظ و آثار فرهنگ ایلی در شهرستان‌ها و استان‌های کشور از قبیل دهکده‌های گردشگری، موزه و نمایشگاه است.
براساس قانون برنامه پنج ساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران، دولت موظف است به کمک شهرداری‌ها زیرساخت‌های لازم را برای زائران شهر‌های مشهد، قم و شیراز فراهم کند و فعالیت‌های فرهنگی و خدمات زیارتی را در قطب‌های زیارتی توسعه دهد. همچنین، در این سند آمده است که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مجاز به ایجاد مرکزی برای نظارت بر اقامتگاه‌ها و دفاتر خدمات گردشگری، حمایت مالی از راه‌اندازی موزههای تخصصی دفاع مقدس و شهدا و ایجاد مراکز حفظ آثار و فرهنگ عشایری و روستایی از سوی بخش غیردولتی است.
مهم‌ترین نکته درباره مفاد قانون پنجم توسعه این است که اولاً حجم موضوع در این قانون نسبت به قانون پنج ساله قبل بسیار کوچک‌تر بوده و ثانیاً کیفیت توسعه صنعت گردشگری در این قانون بازهم نسبت به قانون قبل بسیار پایین‌تر است. اگرچه بسیاری از مسائل جامعه مانند گردشگری در قانون اساسی نیامده است، اما ظرفیت فوق‌العاده گردشگری ایران و سهم اقتصادی و فرهنگی این صنعت در جهان می‌طلبد که اهمیت آن در قانون اساسی و قوانین بالادستی لحاظ شود. البته در برنامه ششم توسعه، مواد گوناگونی به گردشگری اختصاص‌یافته که مهم‌ترین آن‌ها در مواد ۱۱۲، ۱۱۳، ۱۱۴ و ۱۱۵ ذیل فصل فرهنگ گنجانده شده‌اند؛ ۴ بندی که اگر اجرای آن‌ها با موفقیت انجام و همچنین سختگیری‌های لازم در فرآیند نظارت بر اجرا نیز اعمال شود، روند توسعه گردشگری کشور را شتاب خواهند بخشید.
گردشگری مذهبی
دین مبین اسلام نیز موضوع سیاحت و گردشگری را مورد تشویق و ترغیب قرار داده به‌گونه‌ای که در بیش از ۱۱ آیه در قرآن (سوره عنکبوت آیه ۲۰، سوره روم آیه ۴۲، سوره نحل آیه ۳۶، سوره نمل آیه ۶۹، سوره انعام آیه ۱۱، سوره آل‌عمران آیه ۱۳۷، سوره یوسف آیه ۱۰۹، سوره روم آیه ۹، سوره فاطر آیه ۴۴، سوره غافر آیه ۲۱ و سوره محمد آیه ۱۰) و صد‌ها روایت از ائمه معصومین (ع) به این موضوع پرداخته و می‌توان گفت تعالیم حیات‌بخش اسلام، گردشگری را عامل مهمی برای رشد و تعالی فرد و جامعه اسلامی مورد تأکید قرار داده است و با توجه به وجود اماکن مذهبی موجود در کشور ضرورت توجه به موضوع گردشگری مذهبی و زیارتی در کشور بیش از گذشته به چشم می‌خورد.
امروزه یکی از مهم‌ترین انگیزه‌های گردشگری در جهان، مسافرت‌های مذهبی و زیارتی است. گردشگری دینی در بیشتر کشور‌های جهان در حال افزایش است و علاقه مردم به دیدار از مکان‌های مذهبی بیشتر شده است. گردشگری دینی و گردشگری مذهبی اکثر مواقع یکسان گرفته می‌شوند، ولی با توجه به تعاریف هر یک، می‌توان گفت که گردشگری دینی بخشی از گردشگری مذهبی محسوب می‌شود. گردشگری دینی ویژه کسانی است که برای مقصد، ارزش دینی و معنوی قائل هستند برای مثال سفر حج نمونه بارز این نوع گردشگری است. گردشگری مذهبی نیز انواع گوناگونی دارد که شامل گردشگری زیارتی، گردشگری معماری اسلامی، گردشگری حلال، گردشگری طبی اسلامی، گردشگری متدبرانه می‌شود.
جمهوری اسلامی ایران نیز به دلیل موقعیت‌های مذهبی فراوان، مقصدی مناسب برای گردشگران مذهبی است و با وجود آنکه این استعداد بالقوه وجود دارد، اما تاکنون آن‌طور که باید به درآمدزایی و بهره‌جویی از این موقعیت بالقوه پرداخته نشده است. مذهب نقش مهم و برجسته‌ای در شکل‌گیری بسیاری از شهر‌های ایران داشته است. برای مثال در مشهد، قم، ری، شیراز، قزوین، نطنز، شاهرود، شوش، بسطام، لاهیجان، آمل، اردبیل، گنبد کاووس و ماهان قابلیت‌های فراوانی برای جذب گردشگران مذهبی وجود دارد.
براساس اسناد معتبر تاریخی، حدود ۳۳ مقبره پیامبران در ایران وجود دارد. ایران در طول تاریخ به دلیل داشتن اقتدار منطقه‌ای و نیز اعتقادات دینی همواره پذیرای ادیان و پیامبران الهی بوده است. آرامگاه‌های دانیال نبی، حیقوق نبی، قیدار نبی، اشموییل، حضرت یوشع، حضرت خالد بن سنان عبسی، شعیای نبی، حضرت حجی، حضرت مردخای، حضرت قادر، حضرت روبیل، حضرات سلام، سلوم، سهولى، القیا تنها بخشی از موقعیت‌های مذهبی ایران به‌حساب می‌آید.
علاوه بر مقبره انبیای الهی، بارگاه امام هشتم حضرت علی ابن موسی‌الرضا (ع) و بارگاه امامزادگان متعددی در سرتاسر ایران قرار دارد. بارگاه امام هشتم به تنهایی دارای ارزش جهانی است و سالانه میلیون‌ها مسلمان از کشور‌های مختلف دنیا به خاطر زیارت ایشان به‌سوی ایران روانه می‌شوند. از طرف دیگر ذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که علاوه بر بارگاه ملکوتی حضرت علی‌ابن موسی‌الرضا (ع) در مشهد مقدس تمامی استان‌های کشور نیز از ظرفیت گردشگری مذهبی برخوردار هستند چراکه در تمامی استان‌ها امامزاده وجود دارد. در همین راستا استان فارس با داشتن ۱ هزار و ۴۵۶ امامزاده رتبه اول را به خود اختصاص داده و استان مازندران با تعداد ۱ هزار و ۱۷۸ باب در جایگاه دوم و استان گیلان با ۸۹۹ امامزاده در رتبه سوم قرار گرفته‌اند. کمترین امامزاده هم به استان سیستان و بلوچستان اختصاص دارد.
وجود ۸ هزار و ۹۱۹ مکان مذهبی مقدس در ایران
همچنین ایران، با تاریخ چند هزار ساله‌اش همواره خاستگاه بزرگان علم و هنر بوده و در دامن خود اندیشمندان و نامدارانی پرورش داده که نه‌تن‌ها از مفاخر و مشاهیر ایرانی به شمار می‌آیند، بلکه شهرت جهانی داشته‌اند و جهان را تحت تأثیر علوم و توانایی‌های خود قرار داده‌اند. این نامداران و بزرگان هرچند اینک در میان ما نیستند، ولی همچنان خدمات ارزشمند و تأثیر کلامشان محسوس است.
فرصت گردشگری در ماه رمضان
همچنین مساجد و آئین‌های مذهبی تاریخی و سنتی بسیاری مانند مراسم قالی‌شویی در مشهد اردهال در سراسر این سرزمین وجود دارد که هر کدام به‌تن‌هایی ظرفیت قوی برای جلب گردشگر از سراسر ایران و جهان دارند. یکی دیگر از فرصت‌های مغتنم در عرصه جذب گردشگر مذهبی به کشور ماه مبارک رمضان است. یکی از آداب و رسوم مرتبط با این ماه، نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم است که هم‌زمان با این ماه پرفیض برگزار می‌شود. نمایشگاهی که می‌تواند هزاران مسلمان را از سراسر دنیا به سمت ایران روانه کند.
علاوه بر اماکن و زیارتگاه‌های مذهبی اسلامی، زیارتگاه‌های غیر اسلامی بسیار معروف و مشهور جهانی نیز در ایران وجود دارد که کلیسای «وانک» در اصفهان، زیارتگاه «چک‌چک» در یزد، «قره‌کلیسا» در آذربایجان غربی و «شموییل نبی» در ساوه از آن جمله هستند که می‌توانند در جذب و جلب گردشگران مذهبی نقش مهمی ایفا کنند. البته باید گفت این امر در خصوص دین یهود و یا زرتشتیان نیز مصداق عینی دارد. اماکن مقدسه متعدد یهودیان در ایران مانند استر و مردخای در همدان و یا آرامگاه کوروش در پاسارگاد فارس و معابد و آتشکده‌های متعدد زرتشتیان در یزد و سایر نقاط کشور با صد‌ها نوع مراسم، همگی نمونه‌هایی در این زمینه هستند؛ لذا به لحاظ موقعیت فرهنگی و مذهبی خاص ایران در میان کشور‌های دیگر، گردشگری مذهبی جای رشد و توسعه بسیاری در کشور ما دارد؛ با این وجود گردشگری مذهبی در ایران با وجود ۸ هزار و ۹۱۹ مکان مذهبی مقدس، هنوز فاقد ساماندهی تخصصی و متمرکز بوده و این وضعیت نا‌بسامان حتی در شهر‌های مهمی، چون مشهد و قم نیز مشاهده می‌شود.
در همین راستا رضا خادم‌الرضا، عضو جامعه تورگردانان ایران و کارشناس گردشگری ضمن انتقاد از بی‌توجهی مسئولان اجرایی به تمامی حوزه‌های گردشگری به ویژه گردشگری مذهبی اظهار کرد: متأسفانه متولیان گردشگری متعدد هستند و دعوای بین این متولیان و انجمن‌های بخش خصوصی و عدم هدف‌گذاری لازم در زمینه رونق گردشگری مذهبی سبب شده تا در این مقوله رشد لازم محقق نشود.
نبود متولی مشخص در زمینه گردشگری مذهبی
خادم‌الرضا مشکل اصلی را نبود متولی مشخص برای گردشگری مذهبی دانست و تصریح کرد: به‌درستی مشخص نیست چه کسی مسئول و متولی این‌گونه مسافرت‌ها و برنامه‌هاست. البته این مشکل صرفاً به کشور ما مربوط نمی‌شود و مهم‌ترین مکان‌های جذاب گردشگری دنیا بیش از چند میلیون گردشگر هم ندارند، چه رسد به اینکه یک نوع خاص گردشگر داشته باشند.
این کارشناس گردشگری افزود: امروز بیشتر گردشگران مسلمان گرایش زیادی برای زیارت امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س) دارند؛ به همین دلیل اماکن زیارتی کشور ظرفیت بالایی دارند تا با اطلاع‌رسانی مناسب گردشگران مسلمان را به سمت این اماکن مقدس گسیل دهیم. اگر به‌درستی به تبلیغ و معرفی مکان‌های مذهبی کشور بپردازیم، آن دسته از افرادی را که دنبال محیط مذهبی سالم هستند، می‌توانیم جذب کنیم که در این راستا کشور‌های مسلمان حاشیه خلیج فارس فرصت مغتنمی برای ایران به شمار می‌آیند.
خادم‌الرضا گفت: امروز با حضور آقای ضرغامی در پست وزارت میراث فرهنگی و گردشگری می‌توان امید داشت که این مشکلات به‌صورت فرابخشی حل وفصل شود. دستگاه‌های دیگر باید همسو با وزارت گردشگری برای رونق حداکثری گردشگری مذهبی وارد عمل شوند.
آنچه بیش از هر چیز، ضرورت توجه به مقوله گردشگری مذهبی را حائز اهمیت می‌سازد، فرصت‌های مادی، معنوی و فرهنگی است که توسعه گردشگری دینی و جذب گردشگران مذهبی را برای هر کشوری به ارمغان می‌آورد و به همین علت، لزوم سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی صحیح در این حوزه بسیار اهمیت دارد.
رونق گردشگری مذهبی میان کشور‌ها و جوامع اسلامی و گشت‌وگذار مسلمانان گردشگر در سایر کشور‌های اسلامی موجب نزدیکی و آشنایی ملل مسلمان با یکدیگر شده و شناخت مشکلات و ویژگی‌های فرهنگی جوامع مسلمان و یافتن نقاط اشتراک و اختلاف میان فرهنگ‌ها را در پی خواهد داشت که این امر کمک شایانی در زمینه رسیدن به فرهنگ مشترک اسلامی، برقراری پیوند و اتحاد میان مسلمانان و احیای دوباره مفهوم امت واحد اسلام خواهد کرد.
گردشگری حلال در ایران
البته ناگفته نماند یکی از مشکلات اساسی برای مسلمانان در گردشگری این است که ساختار فرهنگی بسیاری از کشور‌های جهان با شریعت اسلام همسو نیست و علی‌رغم تشویق دین مبین اسلام به سفر، مسلمانان در بسیاری از سفرها با محدودیت‌هایی مواجه هستند. در همین راستا یکی از انواع گردشگری که بر سر زبان‌ها افتاده گردشگری حلال است.
گردشگری حلال محصول جدید در صنعت گردشگری است و سازمان جهانی جهانگردی، آن را نوع خاصی از گردشگری مذهبی می‌داند. یکی از مهم‌ترین اثرات مثبت اقتصادی گردشگری حلال درآمد‌های ناشی از جذب گردشگر در این حوزه است که مستقیماً به جیب مردم بومی همان منطقه می‌رود. به همین دلیل برخی از کشور‌ها در کنار انواع فرصت‌هایی که برای جذب گردشگر داخلی تدارک دیده‌اند امکاناتی را نیز برای استفاده گردشگران مسلمان فراهم کرده‌اند.
حال باید بررسی کرد که آیا ایران مکان مناسبی برای توسعه این نوع گردشگری محسوب می‌شود یا خیر؟ به اعتقاد موافقان طرح گردشگری حلال، ایران می‌تواند به قطب گردشگری اسلامی و حلال در جهان تبدیل شود و از آنجاکه ایران کشوری با رویکرد‌های اسلامی است، بهتر از هر کشور دیگری می‌تواند این شرایط را برای گردشگران مسلمان مهیا کند. از طرف دیگر، طبق نظرات مخالفان طرح گردشگری حلال، این سبک از گردشگری را برای ایران، بی‌مورد و اشتباه می‌دانند، بنابراین رونق گردشگری حلال در ایران نمی‌تواند منطقی باشد و برای ایران که در آن اصول حلال به‌طور طبیعی رعایت می‌شود، کاربردی نیست.
باید به این نکته توجه کرد که الگوی حلال می‌تواند منجر به توسعه برخی از انواع گردشگری مانند گردشگری مذهبی، فرهنگی، تاریخی، پزشکی و طبیعت‌گردی در کشور شود. برخی از شهر‌های ایران از جمله شهر‌های مقدس مشهد، قم، شیراز و ری اماکن و جاذبه‌های مذهبی خوبی دارند که پتانسیل جذب گردشگران حلال را دارد لیکن موفقیت در این مهم منوط به برنامه‌ریزی و هماهنگی سازمان‌های مربوطه، ایجاد زیرساخت‌ها و شرایط مورد نیاز برای این نوع از گردشگران است.
در همین راستا سلمان رفتاری، عضو هیئت‌مدیره جامعه تورگردانان ایران از ضرورت جایگزین کردن گردشگری اسلامی به‌جای گردشگری حلال سخن به میان آورد و گفت: براساس تعاریف بین‌المللی، گردشگری حلال در واقع همان گردشگری اسلامی است که در آن خدمات و محصولاتی مانند هتل، رستوران، بازار و مکان‌های تفریحی در سفرها، مطابق با احکام شریعت ارائه می‌شوند.
رفتاری افزود: ایران پتانسیل‌های زیادی در صنعت گردشگری دارد و به‌عنوان یک کشور اسلامی مبتنی بر شریعت، مدیریت و اداره می‌شود. این موضوع دلگرمی زیادی برای گردشگران مسلمان منطقه و جهان ایجاد می‌کند؛ زیرا آن‌ها می‌توانند بدون نگرانی، از محصولات و خدمات ارائه شده در ایران استفاده کنند.
این کارشناس گردشگری در ادامه به ارزیابی وضعیت گردشگری اسلامی (حلال) در ایران پرداخت و گفت: ایران محصولات و خدمات حلال زیادی برای گردشگران به‌خصوص گردشگران مسلمان دارد؛ اما به دلیل عدم تبلیغات مناسب جهانی، مسلمانان سایر کشور‌ها از این ظرفیت‌ها آگاهی ندارند؛ به همین دلیل درآمد حاصل از صنعت گردشگری ایران در مقایسه با بقیه کشور‌های اسلامی مانند مالزی، اندونزی و امارات بسیار کمتر است.
راهکار‌های رونق گردشگری حلال در ایران
وی افزود: گردشگری نوعی تجارت است و در تجارت، فروش مهم‌ترین بخش است. اطمینان از فروش، با تبلیغات به دست می‌آید. در واقع هر چقدر هم محصولات خوبی تولید شوند، بدون آگاهی دادن به مردم امکان فروش آن پایین خواهد بود. این اتفاق در صنعت گردشگری نیز به همین شکل است، یعنی نمیتوان بدون تبلیغات در زمینه گردشگری، تعداد گردشگران را افزایش داد.
رفتاری معتقد است که پتانسیل‌های زیادی در ایران وجود دارد که می‌تواند کشور ما را به مقصد مهم گردشگری حلال و اسلامی در منطقه خاورمیانه مبدل سازد.
عضو هیئت‌مدیره جامعه تورگردانان ایران با بیان این مطلب که ایران در رقابت با کشور‌های گردشگری مانند امارات متحده عربی است، افزود: دبی تلاش زیادی کرده است تا جایگاه خود را در منطقه به‌عنوان مقصد گردشگری حلال به دست آورد، اما ما می‌توانیم با بهره‌گیری از پتانسیل‌های بالقوه خود، نگاه گردشگران مسلمان را از دبی به سمت کیش معطوف کنیم.
رفتاری در ادامه از راهکار‌های جذب گردشگر اسلامی سخن به میان آورد و گفت: ایران باید استاندارد‌های بهتری را برای خدمات اسلامی خود به مسلمانان پیشنهاد دهد. خدماتی مانند غذای حلال، محل نماز و امکانات خاص گردشگران مسلمان که تنها با توسعه زیرساخت‌های گردشگری امکان‌پذیر است. اگرچه به دلیل اسلامی بودن ایران، گردشگران به‌صورت پیشفرض همه‌چیز را حلال فرض می‌کنند، اما باید گواهی استاندارد حلال بودن محصولات و مراکز اقامتی وجود داشته باشد که شک گردشگران را در مورد حلالیت به‌یقین تبدیل کند.
متأسفانه تلاش برای رونق صنعت گردشگری با وجود افزایش تعداد قربانیان کرونا در کشور راه به‌جایی نمی‌برد. باید این وضعیت تغییر کند، در آن صورت وظیفه مسئولان گردشگری به‌عنوان متولی پررنگ می‌شود و می‌توانند دنبال اعتمادسازی در بین گردشگران و بازار‌های سفر باشند و نشان دهند ایران اسلامی برای سفر کشور ایمنی است.
گردشگری سلامت
نوع دیگر گردشگری، سلامت است که هرگونه مسافرت برای ارتقای سلامت را دربرمی‌گیرد و به‌عنوان یکی از ابعاد گردشگری، به توسعه پایدار و پویایی اقتصاد کشور کمک می‌کند. همچنین گردشگری سلامت، یک استراتژی ملی در راستای افزایش درآمد کشور و نیز یک بازوی امنیت ملی محسوب می‌شود.
کشور ایران دارای نقاط قوت متعددی از جمله پزشکان حاذق، تکنولوژی به‌روز و مناطق درمانی طبیعی برای جذب گردشگران سلامت است، اما با نقاط ضعف و چالش‌هایی نظیر هماهنگی نامناسب متولیان گردشگری پزشکی و برنامه‌ریزی نامناسب نیز همراه است. با توجه به قابلیت‌ها و پتانسیل‌های موجود برای توسعه گردشگری در ایران باید توجه جدی و بنیادی‌تری به گردشگری سلامت صورت گیرد و از طریق سرمایه‌گذاری بیشتر و مؤثرتر و دنبال کردن برنامه‌های بلندمدت و جامع در این زمینه، راه توسعه جهانگردی و گردشگری را هموار کرد تا بتوان به سهمی قابل توجه در این زمینه دست یافت.
در همین راستا مصطفی عباسی سروی، متخصص گردشگری و عضو هیئت‌مدیره انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرتی ایران از لزوم پرداختن به گردشگری سلامت در ایام کرونایی سخن به میان آورد و گفت: امروز تنها ویزایی که به گردشگران خارجی داده می‌شود ویزای سلامت است. در بحث گردشگری سلامت چند نوع آسیب وجود دارد که سبب شده تا حدی گردشگری سلامت ایران بدنام شود؛ به این شکل که شرکت‌های غیرمجاز بدون مجوز که غالباً در شهر تهران مستقر هستند در مقوله گردشگری سلامت هر تخلفی که می‌خواهند انجام می‌دهند و پاسخگو نیستند.
عباسی‌سروی افزود: سالیان گذشته مسافری از کشور عراق داشتیم که از یک مرکز گردشگری سلامت در ایران به این دلیل که عمل جراحی اشتباهی روی او انجام دادند و کلیه سالم وی را از بدنش خارج کردند، شکایت کرده بود. متأسفانه از این دست تخلفات در حوزه گردشگری سلامت براساس آن رانتی که ایجاد شده به وفور یافت می‌شود.
این متخصص گردشگری ضمن برشمردن آسیب‌های مراکز غیرمجاز گردشگری سلامت در کشور گفت: یک سری از شرکت‌های غیررسمی براساس رانت موجود ستاره گردشگری دریافت کردند و به‌صورت غیرمجاز ویزای سلامت را دو روزه صادر می‌کنند. بر همین اساس آمار ورود گردشگر سلامت را به‌صورت غیرواقعی بالا می‌برند، در صورتی که نصف مقدار اعلام شده نیز گردشگر وارد کشور نشده است و سبب می‌شود اطلاعات نادرستی از میزان گردشگران ورودی به کشور داشته باشیم.
عواقب عدم نظارت بر مراکز گردشگری سلامت
عباسی‌سروی ادامه داد: امروز سیستمی برای رصد کردن مراکز گردشگری سلامت وجود ندارد بدین معنا که نظارتی بر روی نوع عمل‌های جراحی و یا مکان‌هایی که عمل‌ها در آن انجام می‌شود وجود ندارد و مرجع مشخصی نیست که مقدار هزینه‌کرد این مسافران را مشخص کند تا میزان درآمد ارزی حاصله برای کشور محاسبه شود.
عضو هیئت‌مدیره انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرتی ایران با بیان این مطلب که باید وزیر گردشگری رانت‌های موجود را از حذف کرده و در راستای ساماندهی گردشگری سلامت قدم بردارد، توصیه کرد: باید به کشور‌های همسایه توجه ویژه شود برای مثال امروزه براساس ناآرامی‌هایی که در همسایه شرقی ایران به وجود آمده گردشگران سلامت متمول بسیار زیادی از افغانستان را مشاهده می‌کنیم که برای درمان و انجام اعمال جراحی به هند و پاکستان سفر می‌کنند.
این متخصص گردشگری افزود: ویزای ایران برای مردم افغانستان به سختی صادر می‌شود و معمولاً تاجران افغانستانی که قصد مسافرت تجاری به ایران دارند، ویزای کاری را با قیمت بسیار گزاف از بازار سیاه دریافت می‌کنند. در همین پیوند باید قیمت صدور ویزای ایرانی در خصوص سلامت و زیارت برای مردم افغانستان تا اندازه‌ای تعدیل شود. به هر حال هم‌زبان‌هایی در کشور افغانستان داریم که هم‌کیش ما هستند و از سالیان بسیار دور به‌صورت برادرانه همزیستی مسالمت‌آمیزی با کشور ما داشتند لذا باید در زمینه صدور ویزا برای آن‌ها تجدیدنظر شود تا بتوانیم به رونق گردشگری کشور کمک کنیم.
جبران آسیب‌های پاندمی کرونا به صنعت گردشگری
عباسی‌سروی در ادامه به راهکار‌های جبران آسیب‌های پاندمی کرونا به صنعت گردشگری کشور نیز اشاره کرد و گفت: کرونا به بسیاری از صنوف از جمله گردشگری آسیب جدی وارد کرد و خسارات جبران‌ناپذیری به بار آورد. به هر ترتیب برای جبران ضرر‌های به وجود آمده در دوران کرونا باید خیلی زود کارکنان مراکز گردشگری کشور واکسینه شوند تا گردشگران خارجی با اطمینان خاطر به کشور سفر کنند. امروزه کشوری مقصد گردشگری می‌شود که از نظر سلامت و بهداشت در مقابله با کرونا ایمن شده باشد و ۷۰ تا ۸۰ درصد واکسیناسیون انجام داده باشد تا به‌عنوان مقصد گردشگری انتخاب شود.
عضو هیئت‌مدیره انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرتی ایران اظهار کرد: زمانی که در مرز‌های ورودی کشور برای گردشگران خارجی که دو نوبت واکسن زدند به‌صورت سخت‌گیرانه تست‌های کرونا و قرنطینه انجام می‌شود، خودبه‌خود شرکت‌های خارجی را به این کار وادار می‌کند که ایران را از لیست گردشگری خود خارج کنند. کشور‌های دیگر نمی‌توانند معطل کشوری شوند که معلوم نیست مرزهایش چه زمانی باز خواهد شد و عملاً جایگزین این فرصت‌های ازدست‌رفته برای ایران غیرممکن خواهد بود. برای مثال ما تا قبل از کرونا از کشور تایلند گردشگران زیارتی و مذهبی زیادی داشتیم که سهم بالایی از ارزآوری گردشگری را به خود اختصاص داده بودند، اما امروز با توجه به مقررات سخت‌گیرانه کرونایی برای صدور ویزا، این فرصت مغتنم از دست رفته است.
خسارت ۳۲ هزار میلیارد تومانی کرونا به عرصه گردشگری
گزارش‌ها حاکی است که خسارت مالی صنعت گردشگری ایران در دوران کرونا فراتر از ۳۲ هزار میلیارد تومان شده و آمار بیکاری در این صنعت، طبق اعلام معاونت گردشگری، به بیش از ۴۴ هزار نفر رسیده است. براساس گزارش معاونت گردشگری، بیشترین آمار بیکاری و خسارت مالی به مراکز اقامتی مربوط می‌شود. این آمار‌ها از بازه زمانی اسفندماه سال ۹۸ که سرایت ویروس کرونا در ایران تائید شد تا بهار ۱۴۰۰ را دربرمی‌گیرد. بر این اساس، بیش از ۲۸ هزار میلیارد تومان زیان مالی فقط به مراکز اقامتی وارد شده است و بیش از ۲۱ هزار نفر در این بخش بیکار شده‌اند. دفاتر خدمات مسافرتی نیز با بیش از یک هزار میلیارد تومان خسارت و بیش از شش هزار نفر بیکار، دومین گروه زیان‌دیده در صنعت گردشگری از دوران کرونا بوده است. مراکز بین‌راهی، مراکز پذیرایی، اقامتگاه‌های بوم‌گردی، راهنمایان گردشگری و مؤسسات آموزشی به ترتیبِ میزان زیان مالی و بیکاری، از دیگر گروه‌های خسارت‌دیده در صنعت گردشگری به شمار می‌آیند.
به هر ترتیب بروز برخی ناهماهنگی‌ها که به دلیل شیوع کرونا در کشور به وجود آمد، سبب شد تا فشار‌ها به بخش‌هایی مانند گردشگری بیشتر شود، یکی از همین ناهماهنگی‌ها اجازه ورود با روادید گردشگری به کشور است، جالب است فردی با روادید شخصی می‌تواند به کشور وارد شود، اما با ویزای گردشگری نمی‌تواند! گردشگری در دنیا به‌عنوان یک ابزار توسعه‌دهنده در اقتصاد محسوب می‌شود، به این مفهوم که این صنعت نه‌تن‌ها می‌تواند در کوتاه‌مدت خود را احیا کند بلکه به ترمیم اقتصاد کشور کمک می‌کند. حضور گردشگران سلامت و مذهبی خارجی در کشور فرصت مغتنمی است تا سرمایه‌گذاری خارجی هم جذب شود، اما اگر گردشگران به کشور نیایند چطور با پتانسیل‌های موجود در کشور ما آشنا شده و سرمایه‌گذاری کنند؟
در همین راستا جواد قاسمی، مدیرعامل انجمن متخصصان گردشگری ضمن انتقاد از بروز ناهماهنگی‌ها در خصوص فعالیت مراکز گردشگری در زمان محدودیت‌هایی کرونایی گفت: توسعه گردشگری در ایام کرونایی در دستور کار وزارت میراث فرهنگی و گردشگری قرار داشت، اما وزارت بهداشت با ورود خود در تصمیم‌گیری‌های مربوطه در این بخش سبب اخلال در فعالیت مراکز گردشگری شد که البته با جلسات و هماهنگی‌هایی که صورت گرفت، این مشکل تا حدودی برطرف شد.
مهم‌ترین مقاصد گردشگری سلامت
قاسمی همچنین با اشاره به ظرفیت‌های بالای گردشگری سلامت در کشور گفت: جمهوری اسلامی ایران بنابر دلایل مختلف استعداد و ظرفیت تبدیل‌شدن به مقصد پیشرو، در حوزه گردشگری پزشکی به‌ویژه در سطح منطقه خاورمیانه و حتی در سطح جهانی را دارا است، چراکه پایین بودن هزینه‌های تمام‌شده خدمات پزشکی، داشتن پزشکان حاذق و برخورداری از بیمارستان‌های مجهز به تجهیزات پیشرفته از مزایای این صنعت در ایران است.
مدیرعامل انجمن متخصصان گردشگری افزود: براساس آمار‌ها و اطلاعات، بیشترین گردشگران سلامت از کشور‌های همسایه به ایران وارد می‌شوند، اما این پتانسیل وجود دارد که تعداد گردشگران سلامت در کشور، چندین برابر میزان فعلی شود. متأسفانه در مسیر توسعه گردشگری سلامت با ضعف تبلیغات مواجه هستیم و آن‌طور که باید و شاید نتوانسته‌ایم توان نظام درمان ایران را به اطلاع جهانیان برسانیم.
قاسمی شهر‌های مشهد، شیراز، رشت، اهواز و آبادان را مهم‌ترین مقاصد گردشگری سلامت و زیبایی برای کشور‌های همسایه دانست و گفت: بیشتر کشور‌های همسایه برای استفاده از ظرفیت‌های گردشگری سلامت به این شهر‌ها سفر می‌کردند؛ اما انتظار می‌رود که سایر شهر‌ها و کلان‌شهر‌های ایران نیز به مقاصد گردشگران سلامت از سراسر دنیا تبدیل شوند.
وی پایین بودن هزینه‌های درمانی در ایران در مقایسه با بسیاری از کشور‌های اروپایی و حاشیه خلیج‌فارس را از نقاط مثبت رونق این صنعت دانست و افزود: تعرفه‌های درمانی در ایران به‌مراتب پایین‌تر از کشور‌های اروپایی و عربی است علاوه بر این تخصص پزشکان ایرانی نیز در حد بالایی قرار دارد، اما چالش‌هایی نظیر عدم در نظر گرفتن روش‌های مناسب تأمین مالی در حوزه گردشگری سلامت، عدم وجود سیستم نظارتی مدون و قدرتمند، کیفیت متفاوت مراکز دولتی و خصوصی و تعدد مراکز سیاست‌گذار و تصمیم‌گیر گردشگری سلامت در کشور مانند وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، وزارت امور خارجه، سازمان نظام پزشکی کشور و سازمان‌های بیمه مشکلات فراوانی را برای این صنعت به وجود آورده است.
لزوم جلب رضایت گردشگر سلامت
مدیرعامل انجمن متخصصان گردشگری افزود: رضایت گردشگر سلامت تنها مرتبط با یک جزء مانند پزشک یا بیمارستان نیست؛ بلکه باید تمامی ارکان سیستم اولویت اول خود را رضایت گردشگر پزشکی در تمامی زمینه‌ها بدانند. استفاده از فن‌های درمانی به‌روز بدون توجه به ارتباط صحیح با بیمار، چیزی جز نارضایتی به دنبال ندارد. همچنین توجه به بیماری و مشکل بیمار بدون در نظر گرفتن مواردی مانند راحتی در سفر و اقامت نتیجه جالبی به دنبال ندارد.
قاسمی معتقد است که رضایت گردشگر سلامت موجب اعتماد و در نتیجه، وفاداری او به یک کسب‌وکار می‌شود، چیزی که در دنیای رقابتی امروز، حرف اول را برای بقا و پیشرفت کسب‌وکار می‌زند.
این فعال حوزه گردشگری تأکید کرد: حمایت همه‌جانبه از گردشگران سلامت و ارائه خدمات مختلف در زمینه دریافت ویزا، شرایط اقامتی استاندارد، رفت‌وآمد آسان و ارائه سایر خدمات رفاهی مرتبط، رضایت گردشگر سلامت را به دنبال دارد.
مدیرعامل انجمن متخصصان گردشگری گفت: یکی از مهم‌ترین اقدامات برای تأمین و حفظ رضایت گردشگران سلامت، برنامه‌ریزی برای همراهی مترجم درمانی آموزش‌دیده با بیماران در تمامی طول سفر است. مترجمی که در تعامل با بیماران خارجی قرار می‌گیرد، لازم است علاوه بر تسلط به زبان مقصد، بافرهنگ بیمار، وضعیت بیماری او و مباحث پزشکی و درمانی مرتبط نیز آشنایی داشته باشد.
مطالبات فعالان حوزه گردشگری از وزیر
یکی از مشکلاتی که گردشگری سلامت از آن رنج می‌برد این است که گردشگری سلامت، دستگاه متولی مشخص ندارد. اینکه صنعت گردشگری در یک سال و نیم گذشته بیش از همه از شیوع ویروس کرونا متضرر شده، امری است آشکار و نیاز به اشاره و توضیح ندارد. دولت سیزدهم باید برای جبران این خسارت‌های سنگین و بی‌سابقه، تمهیدات ویژه‌ای در نظر گیرد؛ طوری که صنعت گردشگری بتواند به روال طبیعی خود برگردد و از زیر بار سنگین مشکلات و خسارت‌های مالی کمر راست کند.
در همین راستا محسن اسلامی، مدیرکل سابق مرکز آموزش خدمات جهانگردی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از مطالبات بخش خصوصی از وزیر گردشگری سخن به میان آورد و گفت: بدیهی است لازمه تحقق و اهداف و راهبرد‌ها برنامه‌ها مأموریت‌های سازمان و یا وزارتخانه مربوط به امور میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری واگذاری تمامی امور مربوط به تشکل‌های قانونی به آن‌ها و انتزاع نهایی امور انتفاعی و تأسیسات گردشگری و اقامتی تفریحی و فرهنگی و پذیرایی وابسته به تمامی دستگاه‌ها در مناطق سیاحتی و زیارتی در سراسر کشور و واگذاری به بخش خصوصی است.
اسلامی افزود: شرط تحقق گسترش فراگیر امر گردشگری به‌عنوان تنها راه تحقق اقتصاد مقاومتی و برون‌رفت کشور از بحران‌های اقتصادی، بیکاری جوانان و قشر تحصیل‌کرده، کاهش قدرت خرید مردم، قاچاق کالا و ارز، مشکل مسکن جوانان و سایر چالش‌های اقتصادی جامعه در گرو توجه جدی به امر گردشگری، عدم دخالت دولت در کار بخش خصوصی، حمایت همه‌جانبه از سرمایه‌گذاری (داخلی و خارجی)، کوچک‌سازی و چابک‌سازی بخش سیاست‌گذاری و نظارتی دولتی است.
معاون سابق سازمان عمران منطقه آزاد کیش اظهار کرد: امید است با رعایت اصول فوق شاهد شکوفایی، توسعه روزافزون بخش گردشگری و بهبود زندگی تمامی اقشار مردم میهن اسلامی از دورافتاده‌ترین نقاط روستا‌ها تا کلان‌شهر‌ها باشیم.
نتیجه‌گیری
یکی از مناسب‌ترین بستر‌ها برای تحقق اقتصاد مقاومتی صنعت گردشگری است. امروزه گردشگری به‌عنوان موتور محرکه حرکت به‌سوی خودکفایی اقتصادی و بهره‌گیری از توان اقتصادی و استفاده از تمامی ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل کشور است و می‌تواند مانند یک لوکوموتیو ده‌ها واگن را با خود همراه و همگام کرده و به اهداف ملی در اقتصاد مقاومتی جامه عمل بپوشاند.
گردشگری به‌عنوان یک فعالیت بین بخشی نقطه ثقل و گرانیگاه فعالیت ده‌ها وزارتخانه، سازمان، نهاد انقلابی، ارگان دولتی و فعالان بخش خصوصی و مردم سراسر میهن اسلامی است. از این رو مهم‌ترین نقش وزارتخانه گردشگری در ایام پساکرونایی؛ گره‌گشایی، روان‌سازی مناسبات، سیاست‌گذاری، هدایت به سمت اهداف و نظارت و کنترل و رسیدگی به مشکلات متصدیان بخش خصوصی و دولتی است.