ماه محرم و دلتنگی بوشهر برای صدای سنج و دمام

_ فارس نوشت: امسال، سال دومی است که عزاداری سید و سالار شهیدان اباعبدالله الحسین را در دروان کرونا برگزار می‌کنیم؛ شاید برای هیچ استانی مثل بوشهر به‌طور ملموس قابل درک نباشد که کرونا با ماه محرم عزیزمان چه کرد؛ هیئات برپا هستند، اما عزاداری سنتی بوشهری بنا به شرایط کرونایی دو سال است که برگزار نمی‌شود.

آیین عزاداری سنتی بوشهری که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است، حقاً یکی از منحصر به‌فرد‌ترین شیوه‌های عزاداری برای اهل بیت عصمت و طهارت است، شیوه‌ای که هر یک از آداب آن خود دارای بار عمیق فرهنگی است.

بعد از ذکرخوانی پامنبری شروع می‌شود که شروع آداب عزاداری سنتی در بوشهر است؛ پامنبری در بوشهر به مجلس نوحه‌گری گفته می‌شود که قبل از روضه‌خوانی برگزار می‌شود؛ آهنگ‌های پامنبری از قدیمی‌ترین نوا‌های موسیقی مذهبی بوشهر دانسته می‌شود و خود پامنبری خوانی یکی از کهن‌ترین انواع نوحه‌خوانی و عزاداری شیعیان در بوشهر است.

سنج و دمام

بعد پامنبری و روضه‌خوانی نوبت به سنج و دمام می‌رسد؛ صدای سنج و دمام برگرفته از یک فرهنگ عمیقی است به شکلی که صدای سنج به مثابه چکاک شمشیر و دمام صدای کوفتن سم اسبان بر زمین است که بعد از این رویداد سینه زنی شروع می‌شود.

گروه دمام‌زن را می‌توان از دیدگاه هنر نمایشی در سه جایگاه جای داد: اِشکون‌زن یا اشکنده‌زن، دمام‌زن عادی، سنج‌زن و بعد بوق‌زن؛ اشکون‌زن معمولا یک نفر است و از این نظر به این نام معروف است که ریتم یک‌نواخت بقیه دمام‌زن‌ها را می‌شکند؛ اشکون زدن مهارت خاص می‌خواهد و همه کس به این سادگی‌ها از عهده آن بر نمی‌آیند، تمام دمام‌زن‌ها در یک طرف و اشکون‌زن در سوی دیگر جلوه‌گری می‌کند.

در این میان چشم بیشتر تماشاگران به جانب اشکون‌زن است و اوست که نظر همه را به خود جلب می‌نماید، زیرا ضرب آهنگی بر خلاف با دیگر دمام زن‌ها، ولی همگام با آن می‌نوازد و همین کار اوست که به گروه دمام‌زن گرمی دیگر می‌بخشد.

تاثیر دمام در خود دمام‌زن بیشتر از تماشاگر است، آهنگ خاص و هم‌نواخت دمام علاوه بر شور و حالی که در وی ایجاد می‌کند او را به به نوعی رقص (بیشتر در رقص سر) وادار می‌کند.

یکی از کاربرد‌های مهم سنج و دمام اطلاع‌رسانی و خبر کردن مردم برای شروع مراسم است هرچند که این آگاه‌سازی مردم مختص به ماه محرم نبود و نیست؛ برای مثال اگر لنج جدیدی می‌خواست اوشار شود (به آب بزند) صاحب لنج با شور و شعف به مردم از طریق همین سنج و دمام خبر می‌داد و مردم هم در این آیین شرکت می‌کردند.

نوجوانان، اول با زدن سنج پا به این عرصه می‌گذارند؛ آمال جوانان هم دمام و اشکون‌زنی است که بی‌صبرانه تمرین می‌کنند تا برای مراسم سنج و دمام‌زنی، دمام‌زن خوبی شوند، با همه این تفاسیر کرونا یکی از رسومات و مهم‌تر از آن عشق جوانان این مرز و بوم را گرفت.

سینه‌زنی سنتی بوشهری

سینه ابتدا با یک بُر (صف دایره‌گون) کوچک و از افرادی در سنین مختلف تشکیل می‌شود، اما بیشتر شرکت‌کنندگان در این بُر کودکان و نوجوانان هستند؛ یک نفر به‌عنوان پیش‌خوان تا آمدن نوحه‌خوان اصلی سینه را هدایت می‌کند.

معمولاً یک نفر به‌عنوان سینه‌گردان (بُر ساز) بُرهای سینه را تنظیم می‌کند؛ تا زمانی که پیش‌خوان اداره کننده سینه است هیچ شور و هیجانی به سینه‌زن دست نمی‌دهد و تماشاگران نیز همین حالت را دارند؛ بعد از آنکه تعداد بُرها به دو یا سه و یا یک بُر بزرگ رسید نوحه‌خوان اصلی وارد صحنه می‌شود و در کانون دایره سینه به حالت استاده جای می‌گیرد؛ حال چشم همه تماشاگران متوجه او و گوش و هوش سینه‌زنان به آهنگ اوست؛ نوحه‌خوان آهنگ‌های (نوحه‌های) متعددی را پی می‌گیرد تا به مرحله واحد برسد.

سینه‌زنی سنتی بوشهری چند مرحله دارد و می‌توان آن را به ۳ مرحله: آغازین، میانین و پایانی تقسیم کرد.

سینه‌زنی در مرحله آغازین آن توسط پیشخوان اداره می‌شود و انسجام چندانی ندارد؛ در مرحله دوم که همان حالت مرحله نخست، اما انسجام یافته آن دارد سینه‌زن هم دست بر سینه می‌کوبد و هم با آهنگ هم‌نواخت پاسخ نوحه خوان را می‌دهد.

در مرحله سوم یا واحد سینه‌زن فقط متوجه ضربات دست‌های خود بوده و در این مرحله است که طول زمانی کوبیدن دست‌ها بر سینه دو برابر فاصله زمانی آن در دفعه قبل می‌شود.

واحد؛ آسمان غمزده چشمش به طلوع سحر است

نقش نوحه‌خوان را در هدایت سینه نباید نادیده گرفت و اوست که باید احساسات سینه‌زن و هم جماعت بیننده را بر انگیزاند؛ به نوبه خود کمی یا زیادی افراد سینه‌زن و تماشاگر در روحیه نوحه‌خوان تاثیر فراوان می‌گذارد و به او حالت دیگری می‌بخشد.

هیا مولی

یک مرحله ربع ساعتی دیگر اجرا می‌شود به نام هیا مولی که نوحه‌خوان اصلی در آن شرکت ندارد؛ معمولا بعد از شکسته شدن سینه (خاتمه مراسم) تعدادی از شرکت‌کنندگان بیشتر نوجوانان به گروه‌های کوچک تقسیم می‌شوند و آن را اجرا می‌کنند.

سرخوانی (نوحه‌خوانی) زنان

سرخوانی زنان به همان سبک نوحه‌خوانی مردان است، اما تاثیرپذیری چندانی نداشته و کمبود‌های عمده‌ای در مقایسه با سینه‌زنی مردان دارد؛ بیشتر نوحه‌هایی که زنان می‌خوانند قدیمی بوده و درباره فرا رسیدن ماه محرم و لازمه عزاداری در آن ماه به حرمت امام حسین (ع) و از فغان و ناله حضرت زینب (س)، تشنه کامی سکینه، بی قراری لیلا از هجر علی اکبر و حجله دامادی قاسم حکایت می‌کند.

مُروا همه سال

مروا همه سال عبارت دعاگونه است که مردم بعد از ختم مراسم عزاداری حسینی و در موقعی که می‌خواهند با هم خداحافظی کنند ادا می‌کنند؛ مروا همه سال یعنی اینکه تو زنده باشی تا بتوانی سال آینده و همه ساله نیز در این گونه مراسم شرکت کنید.

واژه مُروا morva واژه‌ای پهلوی و به معنی به فال نیک گرفتن است؛ مروا شما همه سال بر خلاف ظاهرش که گمان می‌رود با تاریخ اسلام و سنن پیوند می‌خورد بسیار قدیمی‌تر از آن است و دست کم حدود ۱۴۵۰ سال از عمرش می‌گذرد و به تاریخ ایران باستان و دوره ساسانی باز می‌گردد.

چندسالی است که کرونا جلوی به جا آوردن تمام فرایض عزاداری حسینی را گرفته است با این حال مردم همچنان چراغ بیرق خانه سید و سالار شهیدان را روشن نگه داشته‌اند و با تمام وجود و البته رعایت کردن شیوه نامه‌های بهداشتی به شکل‌های نوینی عزاداری می‌کنند.

شاید آیندگان بنویسند که چه دوران سختی بر ما گذشت به شکلی که مدتی است مروای ما همه ساله نیست و نه صدای سنج و دمامی را می‌شنویم و نه در بر‌های سینه عاشقانه عزاداری کرده‌ایم، اما هنوز هم عشق امام حسین در دل‌های مردم این مرز و بوم جریان دارد و منتظر رخت بر بستن این بیماری منحوس هستند.

به امید روزی که بتوان تمام سنت‌های عزاداری را ادا کرد و در عین حال مردم هم در سلامت و امنیت کامل حضور داشته باشند.