کمبود دارو نگران کننده‌تر از کرونا
_ روزنامه رسالت نوشت: داستان این روز‌های بیماران مبتلا به کرونا، غم‌انگیز و نگران‌کننده است. حتی غم‌انگیزتر از پیک پنجم و گونه دلتا که سرایت و انتشارش نسبت به سویه‌های اولیه به‌مراتب بیشتر شده و ما مثل رزمنده‌ای در میدان جنگ، بی‌اسلحه، مستأصل و درمانده پیش می‌رویم و بسیار مضطربیم و حالا به این شرایط، اضطراب تهیه دارو هم اضافه‌شده، اضطراب بیماری که باید همه‌جا را زیر پا بگذارد تا شاید دارو را بیابد. آنکه جیب پرپولی دارد، داروی رمدسیویر و فاویپیراویر را به قیمت چند برابر از خرده‌فروشان و بازار غیررسمی تهیه می‌کند و آنکه بی‌پول است، باید ساعت‌ها در داروخانه‌های دولتی خاص در صف‌های طولانی و ازدحام جمعیت منتظر بایستد.
طی هفته‌های اخیر رکورد‌های تازه‌ای از آمار کرونا در کشور به ثبت رسیده و بسیاری از مقامات بهداشتی و درمانی در شهر‌های مختلف درباره کمبود دارو و امکانات درمانی هشدار می‌دهند و مقامات بهداشتی در توجیه علت کمیاب یا نایاب شدن اقلام دارویی که جزو لیست اصلی درمان کروناست به ذکر این عبارت اکتفا کرده‌اند که با توجه به افزایش مبتلایان در پیک پنجم غافلگیر شدیم و تصور نمی‌کردیم نیاز به دارو افزایش یابد و آنچه دردسری تازه را به همراه داشته این است که توزیع دارو‌های اصلی کرونا مانند رمدیسیویر و فاویپیراویر که برای بیماران بدحال‌تر استفاده می‌شود سهمیه‌بندی شده و فقط به داروخانه‌های دولتی ارائه می‌شود که این شکل از توزیع هم باعث تجمع بیش‌ازحد مردم در داروخانه‌های خاص شده و این مسئله انتقاد انجمن‌های داروسازی را در پی داشته، آن‌ها می‌گویند «با یک برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح می‌توانستیم داروها را در سطح شهر توزیع و از این تجمع در داروخانه‌ها جلوگیری کنیم تا بیماران سرطانی و ام-اس که سیستم‌های ایمنی‌شان مشکل دارد در کنار بیماران کرونایی و ازدحام جمعیت قرار نگیرند. الان در داروخانه‌های مشخص‌شده این بیماران در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. برخی از بیماران کرونایی خودشان نسبت به تهیه داروها از داروخانه‌ها اقدام می‌کنند و این موضوع باعث می‌شود تا سایر بیماران سرطانی و ام-اس مبتلا شوند.»
امکان نظارت وجود دارد
به نظر می‌رسد تمهیدات لازم، متناسب با پیک پنجم فراهم نشده درحالی‌که هم‌اینک بیش از ۹۵ درصد نسخه بیماران مربوط به کروناست و سهمیه‌بندی داروها و توزیع از طریق داروخانه‌های دولتی نشان می‌دهد که نهتنها برای کمبود‌های احتمالی برنامه‌ریزی نشده بلکه تصمیماتی هم که در وضعیت فعلی اتخاذ می‌شود، مبتنی بر درک صحیح از شرایط کنونی نیست. آن‌طور که انجمن‌های داروسازی توضیح می‌دهند، «سامانه‌ای به نام «تیتک» وجود دارد که باعث می‌شود امکان قاچاق دارو از بین برود و دارو کاملا قابل‌ردیابی باشد. دارویی که وارد یک داروخانه می‌شود در آن سامانه ثبت‌شده و زمانی که قرار است آن دارو به فروش برسد باید نسخه بیمار در سامانه قرار داده شود و به این شکل کاملا مشخص است که دارو را چه زمانی و چه کسی تحویل گرفته و چنانچه این کار انجام نشود، دیگر سهمیه و دارو به آن داروخانه تعلق نمی‌گیرد؛ بنابراین کاملا امکان نظارت بر دارو وجود دارد و نمی‌توان شائبه قاچاق یا عدم اعتماد را مطرح کرد که بگویند مجبور هستیم فقط به داروخانه‌های دولتی بدهیم تا مطمئن باشیم به دست مصرف‌کننده واقعی می‌رسد.»
این روز‌ها بحث بازار سیاه هم مطرح است و یک متخصص بیماری‌های عفونی در پی کمیاب شدن داروی رمدسیویر از ایجاد بازار سیاه در نزدیکی داروخانه‌ها و ارجاع مراجعه‌کنندگان برای خرید این دارو به قیمت چند برابر از خرده‌فروشان جلوی داروخانه‌ها را تأیید کرده است.
مسعود مردانی در یک گفت‌وگوی رادیویی هم‌چنین از فروش برند‌های آمریکایی، چینی و ایرانی داروی رمدسیویر از سوی خرده‌فروشان دارو خبر داده و گفته است که برند آمریکایی این دارو تا ۷۰ میلیون تومان هم فروخته می‌شود.
مردانی بابیان این‌که داروها احتمالا از مبادی قاچاق وارد کشور می‌شوند، ارجاع مراجعه‌کنندگان از سوی داروخانه‌ها به خرده‌فروشان جلوی در داروخانه‌ها را قابل تأمل دانست و از نهاد‌های قضائی خواستار نظارت بر توزیع این دارو در داروخانه‌ها شد.
پیش از این هادی احمدی، عضو شورای عالی داروخانه‌های کشور گفته بود «داروخانه‌های هلال‌احمر و داروخانه‌های دانشگاهی» عامل نشت این دارو به بازار سیاه هستند.
سازمان غذا و دارو به‌تازگی دراین‌باره کمبود این دارو واکنشی نشان نداده، اما حیدر محمدی، مدیرکل دارو و مواد این سازمان پیش‌تر گفته بود که، چون «یکباره مصرف بالا رفته»، تولید داخلی پاسخگوی نیاز مردم نیست.
دکتر محمدرضا دری دبیر انجمن داروسازان تهران نیز ضمن تأیید خبر کمبود دارو‌های کرونا به تسنیم گفته: در حال حاضر و در پیک جدید بیماری کرونا که روزانه حدود ۴۰ هزار نفر به بیماری کرونا مبتلا می‌شوند، کمبود مقطعی برخی داروها به دلیل افزایش نیاز بیماران رخ می‌دهد.
پیش از هجمه سنگین بیماری کرونا، میزان تولید به‌اندازه نیاز بود و در حال حاضر به دلیل افزایش نیاز بیماران به داروها در پی ابتلا به کرونا، کمبود رخ‌داده و دری بابیان این موضوع تأکید کرده که درواقع عرضه دارو مختل نشده، اما به دلیل افزایش تقاضا، میزان عرضه داروها با تقاضای بیماران همخوانی ندارد و نبودن قانون عرضه و تقاضا، منجر به برهم خوردن تعادل میان عرضه و تقاضا شده و سرم و بسیاری از دارو‌های کرونا مانند فاویپیراویر دچار کمبود شده‌اند. در مورد سرم‌های تزریقی می‌توان گفت که تقریباصد درصد این سرم‌ها تولید داخل هستند؛ البته افزایش ظرفیت تولید کار آسانی نیست و به دلیل تحریم‌ها واردات برخی مواد اولیه موجود در داروها، دچار مشکل شده است.
دبیر انجمن داروسازان تهران در پاسخ به این سؤال که کمبود‌های دارویی چگونه باید مدیریت شود، تصریح کرده: مدیریت کافی و آینده‌نگری در زمینه تولید و واردات داروها، خصوصا در شرایط کرونا که شاهد موج‌های پیاپی هستیم، امری ضروری است و باید میزان کافی از دارو‌های تولید و واردشده در انبار‌ها موجود باشد تا در شرایط بحرانی مانند الان، بتوان کمبود داروها و نظام توزیع و عرضه را مدیریت کرد.
وی ضمن ابراز امیدواری نسبت به مرتفع شدن کمبود برخی داروها، خاطرنشان کرده: باید انبار‌هایی برای زمان بحران داشته باشیم تا در روز‌های کرونا، بیماران نسبت به کمبود داروها نگرانی نداشته باشند.
کمبود‌ها در پیک پنجم قابل پیش‌بینی نبود؟
برای واکاوی بهتر این مسئله به سراغ کارشناسان مربوطه رفته‌ایم تا از زبان آن‌ها بشنویم که چرا در حوزه کرونا با کمبود دارو مواجه هستیم و آیا این مسئله در ماه‌های گذشته قابل پیش‌بینی نبوده است؟
سیدعلی فاطمی- نایب‌رئیس انجمن داروسازان ایران برای آنکه تصویر بهتری از پشت پرده کمبود‌ها ارائه دهد می‌گوید: «برخلاف کمبود و عرضه کالاها که از سوی وزارت صمت پیگیری و کنترل می‌شود، در حوزه دارو وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو متولی تأمین و برنامه‌ریزی برای در دسترس بودن اقلام دارویی‌اند؛ چه دارو‌های تولید داخل و چه دارو‌های وارداتی. اما متأسفانه برنامه‌ریزی‌های ما درست نیست که یا به خاطر تحریم است یا مسئله دیگری در میان است، اما به هر شکل به نسبت سایر کالاها، حساسیت دارو را باید بیشتر درک کنیم. سال‌هاست که به دلیل مشکل در تأمین ارز در حوزه دارو‌های خاص و یا دارو‌های وارداتی با کمبود مواجه‌ایم، ولی در حال حاضر دارو‌های بسیار معمولی هم در داروخانه‌ها موجود نیست چه رسد به دارو‌هایی مثل رمدسیویر و فاویپیراویر و مسئله‌ای که بسیار جای نقد دارد این است که ما با کمبود سرم روبه‌رو هستیم و همه داروخانه‌ها از این نظر تحت‌فشارند. سرم هم برای بیمارستان‌ها و هم درمانگاه‌ها و موارد سرپایی بسیار موردنیاز است و اغلب به افراد بدحال تزریق می‌شود، درصورتی‌که چندین ماه است این دارو را به داروخانه‌های خصوصی نمی‌دهند و فقط در اختیار بیمارستان‌ها می‌گذارند.
درحالی‌که ممکن است فردی مبتلابه سوختگی شده و یا بدنش دچار کم‌آبی باشد. از طرفی داروی رمدسیویر باید همراه با سرم وارد بدن شود و این‌گونه اقدامات درست نیست، آن‌هم در شرایطی که پنج کارخانه سرم‌سازی اصلی در کشور داریم، که ازجمله آن‌ها کارخانه‌ای در تبریز است که تولیدش از اسفندماه سال گذشته متوقف‌شده و از یکسال پیش هم به سازمان غذا و دارو خبر داده که چهار ماه از مدار خارج می‌شود و ظاهرا برای بازسازی پروسه تولید برنامه داشته است و ما انتظار داشتیم که سازمان غذا و دارو از چهار کارخانه داروسازی دیگر درخواست کند که میزان تولیداتشان را افزایش دهند و باید تلاش می‌شد واردات هم صورت بگیرد و این کاملا واضح بود که کارخانه‌های ما به‌تنهایی نمی‌توانند ۴۰ درصد کاهش ظرفیت سرم داخلی را پوشش دهند، اما متأسفانه برنامه‌ریزی‌های ما دچار نقص و اشکال است و واردات به‌موقع انجام‌نشده و تنها به هند سفارش دادند که این کشور هم به‌شدت با کرونا دست‌به‌گریبان است و نتوانسته پاسخگوی سفارش ما باشد و ازاین‌رو، در کشور به‌شدت درگیر کمبود سرم شده‌ایم و از طرفی مصرف سرم به خاطر کرونا افزایش پیداکرده و این مسئله قابل پیش‌بینی بود و از ۵ ماه پیش می‌شد تشخیص داد که در تابستان به خاطر کرونا و نبود کارخانه بزرگ سرم‌سازی در تبریز دچار کمبود خواهیم شد. متأسفانه این‌ها نمونه‌های ساده‌ای است که به‌راحتی می‌شد با برنامه‌ریزی، کمبود‌ها را مدیریت کرد.»
تحقیق و تفحص مجلس در رابطه با کمبود دارو‌های کرونا
فاطمی در ادامه هشدار می‌دهد که به دلیل کمبود دارو‌های رمدیسیویر و فاویپیراویر ممکن است در این مدت جان بسیاری از افراد درخطر بوده باشد و یا جانشان را ازدست‌داده باشند. امیدواریم در دولت سیزدهم برای تأمین دارو تدبیری صورت بگیرد و نظارت بیشتر اعمال شود و البته جدا از دولت که در این زمینه وظیفه دارد، از مجلس هم انتظار داریم که به وظیفه نظارتی خود عمل کند. ما در مجلس دارای کمیسیون بهداشت و درمان هستیم و در داخل این کمیسیون، کمیته دارو مستقر است، اما متأسفانه عکس‌العمل‌های به موقعی از این کمیته نمی‌بینیم و بر روی دولت و سازمان غذا و دارو هم نظارت کافی صورت نمی‌گیرد. بسیاری از کمبود‌های دارویی در حوزه کرونا اصلا ربطی به تحریم ندارد، تا قبل از این می‌گفتند دارو‌های ضد کرونا در دنیا کم است و محدودیت دارد، اما همین داروها مثل رمدسیویر در داخل کشور تولید می‌شود، ولی به دلیل عدم پیش‌بینی‌های لازم در اختیار شرکت‌های پخش دارو قرار نگرفته است. اصلا ممکن است برای این مسئله کلی عذر و بهانه بیاورند، اما برای سرم هیچ عذر و بهانه‌ای پذیرفته نیست و از خردادماه که سرم سهمیه‌بندی شد، می‌توانستند حدس بزنند که وضعیت به‌زودی بحرانی می‌شود و حالاهم که روند تولید با خللی مواجه شده به‌راحتی می‌توانند از کشور‌های ترکیه و یونان آن را تهیه کنند، چون سرم به‌وفور پیدا می‌شود و اگر کارخانه تبریز هم به مدار برگردد، دو هفته طول می‌کشد که کنترل کیفیت انجام شود. یعنی به‌احتمال‌زیاد تا اواسط شهریورماه سرم به‌اندازه کافی در دسترس مردم نیست و تازه این مربوط به سرمی است که تولید آن آسان است چه رسد به تولید دارو‌های کرونا که فرآیند پیچیده‌تری دارد.
اگر با مسئولان سازمان غذا و دارو صحبت کنید به‌راحتی توجیه می‌کنند درحالی‌که کوتاهی‌ها قابل‌پذیرش نیست و نهاد رسمی‌ای که باید در این قضیه ورود کند، مجلس و کمیسیون بهداشت و درمان است و باید بسیار فوری تحقیق و تفحصی را در رابطه با کمبود‌های اخیر داشته باشند که چگونه دارو‌های مربوط به کرونا به‌وفور باقیمت‌های میلیونی در بازار سیاه یافت می‌شود و سرم باقیمت ۱۰۰ هزار تومان خریدوفروش می‌شود.
معضلات در این بخش به داروخانه‌ها برنمی‌گردد، چون داروخانه‌ها ماه‌هاست که به این داروها دسترسی ندارند و به نظر می‌رسد از جای دیگری این زنجیره و ذخیره تأمین به بیرون درز کرده است، اما اگر بنا باشد صرفا با معلول مبارزه کنیم به‌جایی نمی‌رسیم و باید علت را شناسایی کرد که علت هم سوء مدیریت و سوء برنامه‌ریزی است و اگر این دو مقوله اصلاح شود، قاچاقچی انگیزه‌ای ندارد که بخواهد دارو را در بازار سیاه بفروشد. برای هر دارویی که برنامه‌ریزی درستی صورت نگیرد باقیمت‌های ده‌ها برابری سر از بازار سیاه درمی‌آورد و این در مورد داروی انسولین و سرم و دارو‌های مربوط به کرونا صدق می‌کند.»
نایب‌رئیس انجمن داروسازان ایران در خاتمه بر سوء مدیریت‌ها تأکید می‌کند که «آن‌قدر دامنه گسترده‌ای دارد که مسئولان دولتی ما توزیع دارو‌های کمیاب را به داروخانه‌های دولتی سپرده‌اند درصورتی‌که در حال حاضر همه اطلاعات بیماران در سامانه تیتک و سیب موجود است و می‌توانند چندین داروخانه را براساس منطقه جغرافیایی که افراد در آن سکونت دارند مشخص کنند تا مردم بدون تراکم بتوانند دارو‌های موردنیاز خود را تهیه کنند نه این‌که برای تهرانی به این وسعت یک داروخانه را تعیین کنند و مردم در چفت در چفت کنار هم بایستند. اغلب کسانی که به این داروخانه‌ها مراجعه می‌کنند، خانواده افراد کرونایی هستند که ناقل‌اند و می‌توانند به‌راحتی بیماری را منتقل کنند؛ بنابراین نابسامانی‌ها گسترده است و به نظر می‌رسد چندماه بعد وضعیت بدتر از امروز باشد.»
تصمیمات ما پخته نیست
فرامرز اختراعی- رئیس سندیکای تولیدکنندگان مواد اولیه دارویی هم از این مسئله که برخی اقلام دارویی کمیاب در داروخانه‌های خاصی دولتی توزیع می‌شود، انتقاد کرده و می‌گوید: «همین‌که تصمیم می‌گیرند برخی اقلام در حوزه کرونا و یا سرم را به داروخانه ندهند و یا در اختیار بیمارستان‌ها بگذارند، نشان می‌دهد که تصمیمات ما پخته نیست و اصول برنامه‌ریزی را بلد نیستیم. بسیاری از بیماران در منزل بستری هستند و به اقلام دارویی و سرم نیاز دارند، نمی‌توانند برای تأمین کردن نیاز‌های دارویی‌شان، بیمار را به بیمارستان ببرند؛ بنابراین مدل تصمیم‌گیری‌های ناگهانی و بدون پشتوانه علمی و تجربی برای جامعه مسئله‌ساز است. به‌عنوان نمونه از مدت‌ها پیش سرم‌سازی شیراز را با هزاران بهانه که توجیه ندارد و ظرفیت داریم، تق و لق کرده‌اند درحالی‌که به‌یکباره ۵/۱ میلیون سرم وارد می‌کنند. بی‌تردید تعارض منافع واردکننده‌ها با نظام سلامت موجب سختگیری‌های بی‌مورد برای تولیدکننده‌های داخلی شده و در تخصیص ارز هم کوتاهی صورت گرفته و برنامه‌ریزی‌های غلط موجب شده راه برای دلالان و سودجویان باز شود و تمامی این موارد در قالب سوء مدیریت قابل ارزیابی است.»
سازمان غذا و دارو می‌توانست کمبود‌ها را پیش‌بینی کند
اختراعی، بحث بازار آزاد و موجود بودن دارو‌های کرونا در این بازار و کمیاب یا نایاب شدن آن در داروخانه‌ها را نیز مربوط به عدم تصمیم‌گیری درست و به‌موقع می‌داند و تأکید می‌کند «باید با متخلفان برخورد قاطعی صورت بگیرد، اما مسئله این است که در حوزه دارو‌های مربوط به کرونا از سوی نظام مدیریتی، اشتباه بزرگی صورت گرفته و سرعت فراگیری کرونا افزایش‌یافته و شاید اشکال از نظام تخصیص ارز برای تأمین مواد واسطه و پایه باشد که نتوانسته پوشش دهی لازم را داشته باشد، البته بازهم قبل از این‌که دارویی دچار کمبود شود، از چندماه قبل سازمان غذا و دارو می‌تواند پیش‌بینی کند و راه‌های آسانی برای جبران این کمبود‌ها وجود دارد. ما نمی‌توانیم همه‌چیز را به تحریم ربط دهیم و از زیر بار مسئولیت فرار کنیم.
درحال حاضر ماده اولیه داروی رمدسیویر در دنیا ارزان شده و انتظار می‌رفت که نهتنها با کمبود مواجه نشویم بلکه قیمت آن‌هم نصف شود. به‌راحتی می‌توان ماده اولیه را وارد کرد و حتی در داخل هم می‌توانیم مواد اولیه را تولید کنیم. درواقع ۳ یا ۴ شرکت تولیدکننده رمدسیویر در کشور فعالیت می‌کنند و برنامه‌ریزی‌های سازمان غذا و دارو جای تحیر و تأسف دارد و باید اقدامی اساسی و زیرساختی در این سازمان صورت بگیرد.» رئیس سندیکای تولیدکنندگان مواد اولیه دارویی می‌گوید: «کسانی که در سازمان غذا و دارو حضور دارند جوان‌تر از تصمیم‌گیری برای این شرایط بحرانی هستند. ما چهره‌های بسیار شاخصی داریم که صاحب‌تجربه‌اند و در دوران پرتلاطم جنگ توانستند با کمبود دارو برخورد منطقی داشته باشند و مدیریت لازم را اعمال کنند. گاهی می‌بینیم که ارز‌هایی به دارو‌های مشابه تولید داخل اختصاص پیدا می‌کند و چندین برابر نرخی که می‌توان داروی داخلی را تأمین کرد به داروی خارجی اختصاص می‌دهند. درعین‌حال ساده‌ترین داروها و حتی سرم به‌سختی پیدا می‌شود. جای تأسف دارد که عمده مواد تولید سرم داخلی است و ظرفیت‌های بی‌نظیری در این حوزه داریم، اما بازهم درست عمل نمی‌کنیم و مسائلی که می‌بینیم خارج از منطق اداره سازمان غذا و داروست.»
مدیریت و نظارتی در کار نیست
جلیل سعیدلو- دبیرانجمن داروسازان ایران هم در تبیین این مسئله کوتاه و مختصر می‌گوید: «افزایش مصرف دارو و این‌که به‌صورت اختصاصی در داروخانه‌های خاص دولتی توزیع می‌شود، سبب شده مردم در تأمین دارو دچار مشکل شوند و اغلب مراکز درمانی هم با کمبود مواجه هستند و حضور و تراکم در داروخانه‌های خاص برای دریافت دارو، احتمال شیوع کرونا را افزایش می‌دهد. درصورتی‌که ۱۳ هزار داروخانه‌داریم و سامانه تیتک برای کنترل و نظارت است و باید از ظرفیت مابقی داروخانه‌ها استفاده کنند تا مردم بتوانند به دارو‌های موردنیازشان دسترسی داشته باشند. باید پیش‌بینی‌های لازم در مورد پیک‌های مختلف کرونا صورت می‌گرفت تا در شرایط کنونی که وضعیت بحرانی است با کمبود دارو در حوزه دارو‌های کرونا مواجه نشویم و این‌که در حال حاضر بسیاری از داروها در این حوزه سر از بازار سیاه درآورده قابل‌پیگیری است و می‌توان از طریق سامانه تیتک رصد کرد که چه دارویی به چه مرکزی تحویل داده‌شده و آن مرکز هم به چه گروهی دارو را تحویل داده است و درهرصورت این‌ها به نبود مدیریت و نظارت بازمی‌گردد.»