افت تحصیلی دانش‌آموزان و ترک تحصیل‌های گسترده؛ دو چالش پیش روی آموزش و پرورش
_ تسنیم نوشت: مهرماه امسال، مدارس به شکل حضوری پذیرای دانش‌آموزان هستند. این را می‌توان از صحبت‌های مسئولان وزارتخانه‌های آموزش و پرورش و بهداشت و درمان به وضوح دریافت. این حضور در مدارس همانند دوران قبل از کرونا نخواهد بود و البته که از بستن کامل در‌های مدارس به روی دانش‌آموزان هم خبری نخواهد بود؛ بلکه آنها در قالب گروه‌های کوچک روز‌هایی از هفته را برای آموزش حضوری برخی دروس به مدرسه می‌روند.
نگرانی جدی از افت تحصیلی دانش‌آموزان و از سوی دیگر ترک تحصیل‌های گسترده پس از بازگشایی مدارس، دو چالش اصلی نظام آموزشی کشور در سال تحصیلی پیش رو خواهد بود. پیش از این، هشدار‌های بسیاری درباره تعطیلی مدارس و تبعات مجازی شدن آموزش‌ها در حاشیه شهر‌ها و مناطق محروم داده شد. دانش‌آموزان حاشیه شهر‌ها با دور شدن از مدرسه، فرصت مناسبی را برای کار کردن به دست می‌آورند و مشخص نیست پس از بازگشایی مدارس چه تعداد از آنها حاضرند به پشت نیمکت‌های مدرسه بازگردند؟
عملکرد دانش‌آموزان ایرانی در آزمون‌های بین‌المللی و پژوهش‌های داخلی، نشان‌دهنده افت کیفیت آموزش در مدارس است؛ به گونه‌ای که براساس نتایج آزمون تیمز ۲۰۱۹، در ریاضیات پایه چهارم، ایران با نمره ۴۴۳ در بین ۵۸ کشور در جایگاه ۵۰ قرار دارد. در علوم پایه چهارم نیز ایران با نمره ۴۴۱ در جایگاه ۴۸ قرار دارد. در آزمون پایه هشتم نیز ۳۹ کشور حضور داشته‌اند که ایران در جایگاه ۲۹ قرار دارد. حالا در چنین شرایطی و با مجازی شدن آموزش‌ها، یادگیری دانش آموزان بیش از گذشته دچار افت شده است و مشخص نیست که برای جبران این حجم از آسیب قرار است چه اقداماتی انجام شود؟
شکاف آموزشی پررنگ‌تر می‌شود
بیشترین ضربه از افت یادگیری، متوجه دانش‌آموزان مدارس دولتی عادی است؛ دانش‌آموزانی که پیش از این نیز مورد توجه نظام آموزشی نبوده و با وجود اینکه ۸۰ درصد از دانش‌آموزان در این مدارس مشغول به تحصیل هستند، اما تمرکز امکانات و کیفیت آموزش متوجه آنها نیست و به دلیل ارائه آموزش‌های ویژه به دانش‌آموزان مدارس خاص، در بحث کیفیت یادگیری از آنها عقب‌تر بودند و حالا با مجازی شدن آموزش‌ها آسیب بیشتری دیده‌اند. واقعیت این است که در چند سال آینده شکاف آموزشی پررنگ‌تر از امروز جلوه خواهد کرد.
هر چند که پیش از این هم در کلاس‌های شلوغ و پرتراکم مدارس دولتی، کیفیت یادگیری دانش‌آموزان پایین بود و عملکرد دانش‌آموزان در آزمون‌های بین‌المللی اثبات‌کننده این موضوع است؛ اما در شرایط آموزش مجازی به دلیل آنکه مشخص نیست دانش‌آموز آموزش‌ها را دریافت می‌کند یا اینکه والدین در حال پاسخگویی به سؤالات هستند، نمی‌توان از کیفیت یادگیری اطمینان کسب کرد و طبیعتاً نمرات هم دقت و اعتبار کافی را ندارند؛ بنابراین افت یادگیری دانش‌آموزان در سال‌های آینده خود را نشان خواهد داد. آموزش و پرورش نیز اعلام کرده است: بررسی و مقایسه میانگین نمرات امتحانات دانش‌آموزان دوره متوسطه نشان می‌دهد میانگین نمرات دانش‌آموزان دوره اول و دوم متوسطه نظری در سال تحصیلی ۹۸-۹۹ و ۹۹-۱۴۰۰ نسبت به سال تحصیلی ۹۷-۹۸ نه‌تن‌ها هیچ‌گونه اُفت آشکاری نداشته، بلکه در برخی موارد تورم غیرمنطقی میانگین نمرات دانش‌آموزان در این دوره تحصیلی مشاهده می‌شود.
بیشترین آسیب متوجه دبستانی‌ها
«بهنام بهراد»، عضو هیئت علمی پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش معتقد است که «بیشترین آسیب محرومیت از آموزش حضوری متوجه دانش‌آموزان دوره ابتدایی است، چون دانش‌آموزان دبستانی باید مهارت پایه مانند خواندن و نوشتن را که با آموزش مجازی قابل انتقال نیست، فرا بگیرند. به همین دلیل بسیاری از کشور‌های اروپایی از بهار سال گذشته مدارس ابتدایی خود را تعطیل نکردند.»
وی مطرح کرد: «مطالعات ثانویه روی نتایج آزمون بین‌المللی «تیمز» و «پرلز» نشان داده است زمان آموزشی‌ای که صرف ریاضی یا علوم می‌شود در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان بسیار مؤثر است و افزایش زمان آموزش با عملکرد تحصیلی بهتر رابطه دارد. آموزش مجازی و فقدان آموزش حضوری به معنای کاهش زمان آموزش و متعاقباً کاهش پیشرفت تحصیلی به‌ویژه در مهارت‌ها یا دروس اساسی مانند خواندن، نوشتن، ریاضی و علوم خواهد بود. نتیجه مطالعات و بررسی‌های بین‌المللی بر روی دانش‌آموزان ۱۰ تا ۱۹ ساله نشان می‌دهد این گروه از دانش‌آموزان در زمان تعطیلی مدارس به نسبت قبل از آن به طور میانگین در هفته بین ۴ تا ۸ ساعت کمتر آموزش دریافت کرده‌اند؛ این وضعیت در کشور ما نیز مصداق دارد».
اُفت تحصیلی توجه‌ها را جلب نمی‌کند
آموزش و پرورش هم اعتراف کرده است: اُفت تحصیلی به‌ویژه اُفت تحصیلی پنهان، موضوعی نیست که به سادگی و در جریان گزارش‌های مستمر آتی ارائه شود و توجه مدیران و برنامه‌ریزان را به خود جلب کند؛ بنابراین تغییرات مدیریتی در سطوح مختلف، تمایل مدیران به دفاع از عملکرد خود، فراهم نشدن فرصت‌های مناسب برای اندیشیدن درباره افت تحصیلی، پیش‌آمد‌ها و دغدغه‌های مختلف، ممکن است باعث غفلت و انکار موضوع افت تحصیلی شود.
این وزارتخانه پیشنهاد داده است تا برنامه‌ریزی‌ها برای جبران افت تحصیلی برای دو گروه از دانش‌آموزان انجام شود: نخست، دانش‌آموزانی که نِصاب قبولی لازم را در یک یا چند ماده درسی کسب نکرده‌اند و دوم، دانش‌آموزانی که بر اساس نتایج به‌دست آمده از ارزشیابی آغازین، به تشخیص معلم و تأیید شورای مدرسه نیازمند برخورداری از کلاس‌های آموزشی رفع اشکال، تعمیق یادگیری و کلاس‌های آموزش تکمیلی هستند.
مرور تعدادی از دروس در برنامه‌ریزی‌ها باید مد نظر باشد؛ چرا که بعضی از مواد درسی و نیز تعدادی از واحد‌های یادگیری در یک درس به جهت مبنایی بودن نقش آن نیازمند توجه ویژه هستند؛ لذا انتخاب دروس و بازآموزی محتوای اصلی و مهم آن بر اساس ملاک‌های زیر باید مورد توجه باشد:
در شرایط آموزش‌های غیرحضوری با چالش بیشتری روبه‌رو بوده است.
پیش‌نیاز، پایه و اساس یادگیری‌های آتی دانش‌آموزان است.
بر اساس نتایج ارزیابی‌های آغازین، عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان بیشترین افت را در این درس نشان می‌دهد.
برنامه‌های جبرانی باید در قالب چند سناریو اجرایی شود که در ادامه به آنها اشاره می‌شود:
کلاس‌های آموزش جبرانی و تقویتی تابستان
نزدیک‌ترین زمان برای جبران بازماندگی‌های آموزش، تابستان سال ۱۴۰۰ است. آموزش‌های پیش‌بینی شده در این کلاس‌ها می‌تواند ضمن بهبود نرخ تکرار پایه، در کاهش افت تحصیلی پنهان نیز مؤثر واقع شود. در این گام با دو رویکرد می‌تواند مداخلات مؤثری را در فرآیند یاددهی یادگیری دانش‌آموزان ایجاد کرد: تحت پوشش قرار دادن دانش‌آموزانی که نتوانستند نصاب قبولی را در خردادماه سال ۱۴۰۰ کسب کنند و تحت پوشش قرار دادن دانش‌آموزانی که با وجود کسب نصاب قبولی در تمام دروس بر اساس نظر خود دانش‌آموزان و اولیای آنها، تمایل دارند برای اطمینان بیشتر از یادگیری‌ها، از دوره آموزشی تابستانی نیز بهره‌مند شوند.
کلاس‌های آموزشی رفع اشکال و تعمیق یادگیری (شروع سال تحصیلی ۳ تا ۴ هفته)
مدارس بر اساس تصمیم کمیته تخصصی آموزشی و پرورش استان نسبت به برگزاری ارزشیابی آغازین برای تعدادی از دروس هدف اقدام کرده و پس از ارزیابی عملکرد دانش‌آموزان توسط معلمان، مدیر مدرسه با هماهنگی شورای مدرسه نسبت به شناسایی دانش‌آموزان و ارائه آموزش‌ها برای تعمیق یادگیری و رفع اشکال اقدام می‌کند.
توانمندسازی معلمان و ارتقای شایستگی آنها در طول سال تحصیلی
بهبود یادگیری دانش‌آموزان با حرفه‌ای شدن معلمان و آموزش‌های حرفه‌ای آنان ارتباط جدی دارد. فاصله گرفتن از رویکرد صرف انتقال دانش و ورود به عرصه‌هایی که در آن یادگیری‌های تعاملی و اکتشافی گسترش می‌یابد، مهم‌ترین نیاز معلمان است. نظام آموزشی کشور نه‌تن‌ها در شرایط بیماری کرونا بلکه در زمان پیش از بیماری نیز از نارسایی در این زمینه رنج می‌برد. توانمندسازی معلمان در فنون و تکنیک‌های آموزش و ارزشیابی‌های از راه دور، ارتباط مؤثر با دانش‌آموزان در آموزش‌های از راه دور با تأکید بر احیای نقش مشاوره‌ای معلمان و تلفیق فناوری و دانش «پداگوژی» باید مدنظر باشد.
ایجاد زمینه‌های لازم برای خود آگاهی دانش‌آموزان
واقعیت آن است که افت تحصیلی پنهان در لفافه نمرات متورم و ارزشیابی‌هایی با روایی و پایایی ناکافی مخفی می‌ماند. درک واقعیت‌های موجود از میزان و کیفیت یادگیری و ایجاد دغدغه برای جبران در دانش‌آموزان، همچنین حمایت‌های مؤثر خانواده از آنان و تأثیری که مدرسه می‌تواند در ایجاد نهضتی برای بهبود یادگیری و کاهش شکاف آموزشی داشته باشد قابل توجه است.
افت تحصیلی دانش‌آموزان واقعیتی است که نظام آموزشی در سال تحصیلی پیش رو با آن مواجه خواهد بود و از فرصت تابستان ۱۴۰۰ برای جبران این خلأ استفاده نشد. انتظار می‌رود مسئولان جدید وزارت آموزش و پرورش در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ برای جبران این خلأ یادگیری که بیشترین آسیب آن متوجه دانش‌آموزان مدارس دولتی عادی است، برنامه‌ای عملیاتی داشته باشند. در غیر این صورت، جبران این خلأ به دوش خانواده‌هایی می‌افتد که باید در کنار هزینه‌های سنگین اقتصادی این بار دست به دامان معلمان خصوصی شوند!