پاسخ رئیس‌الوزرای ایران به انگلیس و روسیه
قحطی بزرگ ۱۹۱۹ - ۱۹۱۷، بی‌تردید بزرگ‌ترین فاجعه تاریخ ایران و بسیار فراتر از همه فجایع پیش از خود بوده است. کتاب «قحطی بزرگ» نشان می‌دهد ۸ تا ۱۰ میلیون ایرانی، ۴۰ تا ۵۰ درصد کل جمعیت ایران، در اثر گرسنگی و مرض‌های ناشی از آن و سوء تغذیه از میان رفته‌اند.
- با وجود بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی اول، در طول این جنگ به ضربات و خسارت جبران ناپذیری بر پیکره میهن و ملت ما وارد آمد. ورود بی‌محابای قوای بیگانه و نیروهای متخاصم به خاک ایران در فقدان یک دولت قوی و متمرکز و دارایی سامانه اداری کارآمد، هرج و مرج و ناامنی و پراکندگی و بی‌ثباتی را دامن زده و به تشدید ضعف دولت مرکزی و ضخامت حال و وضع اقتصادی و اجتماعی مردم ایران انجامید. در نتیجه ایران بی‌طرف که با هیچ کشوری در جنگ نبود، تقریباً به اندازه یک کشور در حال جنگ خسارات و خرابی تحمل کرد.
در میان آن همه نابسامانی و بدبختی، بروز قحطی بزرگ و فراگیر در ایران مزید بر علت شد. قحطی‌ای که علاوه بر خشکسالی چند ساله، حضور نیروهای بیگانه - به ویژه قوای انگلیس - در تشدید آن مؤثر و بلکه از علل اصلی آن بود؛ در نتیجه آن شمار زیادی از مردم ایران، در ابعادی باورنکردنی به ورطه مرگی هولناک افتادند.
کتاب «قحطی بزرگ» بازبینی و تکمیل شده کتاب نخست «محمدقلی مجد» درباره قحطی بزرگ ۱۹۱۹_۱۹۱۷ است که در ۲۰۰۳ منتشر شد. در سلسله برش‌هایی، به بازخوانی این کتاب می‌پردازد.
***
یادداشت انگلیس و روسیه، پاسخ ایران
در ۲۳ ژانویه ۱۹۱۷، وزیر مختار‌های انگلیس و روسیه در ایران یادداشت مشترکی برای رئیس الوزراء ایران، وثوق الدوله، فرستادند کالدول با «اولتیماتوم مانند» خواندن آن، ترجمه‌ای از آن ارائه می‌کند:
با وجود آن که پنج ماه و نیم از انعقاد توافق نامه مورخ ۶ اوت گذشته میان دولت‌های اعلی حضرت شاه از یک سو و سفارت‌های بریتانیا و روسیه از سوی دیگر گذشته است، دولت پادشاهی ایران تاکنون از عمل به مفاد قرارداد یاد شده مبنی بر گسترش اختیارات و حقوق قانونی کمیسیون مالی مشترک سرباز زده است.
با وجود آن که پنج ماه و نیم از انعقاد توافق نامه مورخ ۶ اوت گذشته میان دولت‌های اعلی حضرت شاه از یک سو و سفارت‌های بریتانیا و روسیه از سوی دیگر گذشته است، دولت پادشاهی ایران تاکنون از عمل به مفاد قرارداد یاد شده مبنی بر گسترش اختیارات و حقوق قانونی کمیسیون مالی مشترک سرباز زده است.
اکنون، پرداخت ۲۰۰ هزار تومان سوبسید ماهانه، طبعاً به تشکیل کمیسیون بستگی دارد؛ دولت‌های روسیه و انگلیس بنا به دلایلی که دارند، در موضعی نیستند که این کمک ماهانه را مستقیماً در اختیار دولت ایران قرار دهند، مگر پرداخت قسط‌های اول و دوم که قسط دوم پیش تر، از درآمد گردآمده از دریافتی‌های ناشی از مهلت پرداخت، کسر شده و بناست از محل اعتبار گفته شده جبران گردد. از دیگر سو، دولت ایران آگاه است که دولت‌های بریتانیا و روسیه برای تجدید سازمان کادر اداری مورد نیاز برای اجرای توافق یاد شده، به تفاهم دست یافته‌اند.
در چنین وضعیتی، وزیر مختار‌های بریتانیا و روسیه، امضا کنندگان این نامه، افتخار دارند به حضرت عالی اطلاع دهند که در فوریه آینده و یا پیش از آن، دولت ایران اقدامات لازم را برای افزایش اختیارات کمیسیون مالی مشترک مطابق با توافق یاد شده به عمل نیاورد، دولت هایشان، به سهم خود، دیگر خود را متعهد نمی‌دانند که اقساط سوبسید‌های ماهانه مربوط به توافقی را که اسنادش در ۶ اوت مبادله گردید، پرداخت کنند و این کمک‌های ماهانه تنها از روزی پرداخت خواهد شد که کمیسیون مالی مشترک رسماً بر اساس توافق ۶ اوت گذشته تشکیل شود.
اگر دولت ایران پس از اول فوریه ۱۹۱۷، همچنان از اجرای توافقات به عمل آمده خودداری کند، دو وزیر مختار موارد را به دولت‌های خود برای اقدامات بعدی اطلاع خواهند داد.
(امضا) چارلز ام مارلینگ
وثوق‌الدوله در یادداشتی به سفرای انگلیس و روسیه در ۳۱ ژانویه ۱۹۱۷ اعلام کرد دولت ایران اولتیماتوم را رد کرده است. در گزارشی با تاریخ ۳ فوریه ۱۹۱۷، کالدول گزارش می‌کند:
مفتخراً به پیوست ترجمه‌ای از پاسخ رئیس‌الوزراء و وزیر خارجه ایران را در رد پیشنهاد سفرا و دولت‌های انگلیس و روسیه برای تعیین کمیسیون مالی مشترک ارسال می‌دارم.
کالدول می‌افزاید:
باید توجه کرد در بند دوم این پاسخ، وزیر به دقت ذکر می‌کند که او از موضوع از طریق نسخه‌ای که از سوی سفارت پادشاهی روسیه به «توافق پیشین» به دستش رسیده آگاهی یافته است. گفته می‌شود که هیچ بخشی از متن اصلی با نسخه‌ای از آن در وزارت خارجه ایران وجود ندارد.
در بخشی از این پاسخ آمده است:
پس از آگاهی از فحوای یادداشت مزبور (مربوط به ۶ اوت ۱۹۱۶) از نسخه‌ای که از سوی سفارت پادشاهی روسیه به دستم رسید و پس از بررسی مفاد آن -که شخص سپهسالار آن را پیشنهاد‌هایی تلقی می‌کنند که بر اساس ضروریات قانون اساسی مملکت، باید به تصویب مجلس نمایندگان و سنا برسند- در طول مذاکرات چند ماه گذشته توجه حضرت عالی را شفاهاً به نظر دولت خویش در این باره جلب کردم و از این رو در این باره نظر حضرت عالی را به این مذاکرات ارجاع می‌دهم.
در این پاسخ در تلطیف قضیه رد (موضوع از سوی ایران) نیز تلاش می‌شود:
روشن است که دولت پادشاهی (ایران) برای توصیه‌های دوستانه ارائه شده از سوی دو دولت برای بهبود دستگاه مالی به نحو شایسته‌ای ارزش قائل است. در تایید این نظرات، دولت ایران به دخیل کردن متخصصان اروپایی نظر دارد و به ایشان اختیارات کافی خواهد داد تا برای اداره امور مالی و ضمانت‌های لازم برای طلبکاران، دستگاه اداری کارآمدی را پی بریزند. نیازی به ذکر نیست که دولت من در تبادل نظر با دولت‌های روسیه و بریتانیا درباره انتخاب کشور سومی که متخصصان را تجهیز کند، کوتاهی نخواهد کرد.
کالدول در شرح بیشتر موضوع می‌نویسد: امتناع دولت ایران از اجرای شرط مذکور در توافق ششم اوت، ظاهراً مبتنی بر این واقعیت است که پیش نویس قرارداد یاد شده امضای وزیر امور خارجه وقت ایران را نداشت و به اطلاع و امضای شاه ایران هم نرسیده بود و نیز مطابق قانون از سوی مجلس ایران هرگز تصویب نشده بود. جای تردید است که آیا کابینه فعلی ایران، با وجود آن که بسیار طرفدار روسیه تلقی می‌گردد، این خواسته‌ها را می‌پذیرد یا خیر.
تردیدی نیست که با اظهارات واشنگتن، خصوصاً اعلامیه ۱۹ دسامبر ۱۹۱۶ رئیس جمهور ویلسون، مقاومت ایران در برابر خواسته‌های انگلیس و روسیه تقویت شد. کالدول می‌افزاید:
رئیس الوزراء می‌گوید کابینه و مردم با علاقه وافر و لذت بسیار نطق رئیس جمهور ایالات متحده در سنا را خوانده‌اند و دوست دارند ببینند همه ملت‌ها پیشنهاد او را مبنی بر این که باید دکترین مونرو را برگزینند، پذیرفته‌اند؛ بنابراین (آغاز نقل قول از پیام رئیس جمهور)، هیچ ملتی نباید به دنبال گسترش قلمرو یا قدرت خود بر هر کشور یا ملت دیگری باشد، بلکه هم ملت‌ها -کوچک و بزرگ- باید آزاد باشند تا بدون قید و بند و هراس، توسعه یابند (پایان نقل قول از پیام رئیس جمهور). بسیاری از ایرانیان باور و امید دارند که رئیس جمهور هنگام ادای این جمله ایران را در نظر داشته است.
ارسال دیدگاه
دیدگاهتان را بنویسید
نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *