جمع آوری آب باران؛ راهی مطمئن برای مبارزه با خشکسالی

_ تسنیم نوشت: کمبود منابع آب در ایران به لحاظ قرار گیری در نواحی خشک و نیمه خشک جهان بر کسی پوشیده نیست. رخداد جریانات سیلابی و آنی از ویژگی‌های اساسی این نواحی محسوب می‌شود. این در حالی است که میزان متوسط بارش و تبخیر کشور به ترتیب یک سوم و سوم برابر متوسط جهانی است. از نظر پراکنش مکانی، ۷۰ درصد بارش‌ها بر ۲۵ درصد اراضی و ۳۰ درصد آن بر ۷۵ درصد اراضی می‌بارد. از نظر پراکنش زمانی نیز ۷۵ درصد بارش‌ها در فصول غیرزراعی و ۲۵ درصد بارش‌ها در فصول زراعی نازل می‌شود.

 

اثرات تغییر اقلیم در مناطق خشک و نیمه خشک نیز مزید بر علت شده و مشاهدات عینی اثرات تغییر اقلیم را در این مناطق به صورت خشک‌تر شدن و کم بارش‌تر شدن بروز می‌دهند. در اثر این پدیده افزایش دما و تلفات آب ناشی از تبخیر، تغییر رژیم بارشی، کاهش بارش برف و افزایش نیاز آبی پوشش گیاهی دور از انتظار نیست. شکل دیگر اثرات این پدیده افزایش شدت و احتمال وقوع مخاطرات طبیعی مثل خشکسالی‌ها و سیلاب‌ها است.

 

اثرات تغییر اقلیم را به طور خلاصه می‌توان در موارد سه گانه زیر اشاره کرد:

 

افزایش دما که منجر به افزایش تلفات تبخیر آب و کاهش تغذیه منابع آب سطحی و زیرزمینی می‌شود.

 

تغییر رژیم بارشی زمستانه به بهاره و تابستانه که کاهش قابل توجه بارش برف و افزایش تلفات تبخیر را به دنبال دارد.

افزایش شدت و تواتر وقوع سیلاب‌ها و خشکسای‌ها به طوری که در دهه‌های ۴۰ الی ۵۰ به ترتیب ۱۹۳، ۲۵۱، ۴۴۲، ۱۰۲۶، ۱۳۴۱ و بالغ بر ۲۰۰۰ واقعه سیل به ثبت رسیده است؛ بنابراین می‌توان گفت توزیع نامناسب زمانی و مکانی بارندگی موجب شده تا وقوع خشکسالی‌ها و کمبود آب، خصوصا در فصل رشد گیاه مانع اصلی توسعه قلمداد شود. در این شرایط عدم برخورداری از روش‌های علمی و عملی در مدیریت بهینه و بهره برداری مناسب از ریزش‌های جوی، از عوامل اصلی کاهش تولیدات گیاهی، تشدید فرسایش و هدررفت آب حاصل از بارش می‌باشد. در حال حاضر بخش کشاورزی به عنوان عمده‌ترین مصرف کننده آب با چالش بزرگی تحت عنوان افزایش روز افزون تقاضا و کاهش منابع آب روبرو می‌باشد.

 

آمار‌ها نیز نشان می‌دهند که این بخش، بیش از حد معمول به منابع آب‌های زیرزمینی وابسته شده اند. رشد فزاینده جمعیت و نیاز بیشتر به تولیدا کشاورزی و تامین مواد غذایی از یک طرف و محدودیت منابع آب، به ویژه درمناطق خشک و نیمه خشک، از طرف دیگر بهره برداری از منابع آب را در تمام زمینه‌ها مخصوصا در بخش کشاورزی که بیشترین سهم مصرف آب را دارا می‌باشد، ضروری ساخته است. به همین منظور، نهاد‌های ملی و بین المللی مسئول در زمینه آب و محیط زیست در کشور‌های مختلف، استفاده از فناوری‌های استحصال آب باران و آب جاری و زیرقشری را جهت افزایش راندمان کشت دیم و کاستن از وابستگی به کشت آبی در مناطق خشک و نیمه خشک را به عنوان راهکاری برای افزایش تولیدات کشاورزی و کاستن از تقاضای آب دنبال می‌کنند.

 

داود نیک کامی «رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری» در این باره با اشاره به کم هزینه بودن شیوه‌های جمع آوری و استحصال آب باران با فناوری سامانه‌های سطوح آبگیر باران می‌گوید: «فناوری استحصال آب با سامانه‌های سطوح آبگیر باران به دلیل سادگی و آشنایی سنتی مردم با جزییات آن توانسته مشارکت بهره برداران را جلب نموده و به عنوان یک منبع آب جایگزین به طور وسیع و موثری مورد استفاده قرار گیرد. محدوده فعالیت و گسترش این روش‌ها در بالادست حوزه‌های آبخیز و در محل تشکیل رواناب‌ها است و منطق حاکم این است که از بارندگی‌ها به نحو موثرتری استفاده شود. به نحوی که علاوه بر صرفه جویی در مصرف آب زیرزمینی، از آلودگی رواناب‌های سطحی و فرسایش خاک کاسته و از تلفات ناشی از تبخیر و از دسترس خارج شدن آب‌ها جلوگیری شود. فناوری استحصال آب کاربرد‌های زیادی در حوزه‌های آبخیز شهری نیز دارد که از جمله آن‌ها جمع آوری رواناب حاصل از بارندگی بر روی معابر و پشت بام‌ها برای استفاده در مصارف بهداشتی و آبیاری فضای سبز شهری است که به نوبه خود جایگاه ویژه‌ای در صنعت آب جهان پیدا کرده است.»

 

به گفته رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری برای مقابله با خشکسالی و استفاده بهینه از سیلاب ها، از سال ۱۳۷۵ تاکنون ۳۷ طرح پخش سیلاب در قالب ایستگاه‌های تحقیقاتی، آموزشی و ترویجی مجموعا در مساحتی بالغ بر ۶۳ هزار هکتار توسط پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری به اجرا درآمده است که آثار و پیامد‌های متعدد اقتصادی و اجتماعی را به دنبال داشته است که باید این مساله بیش از پیش مورد توجه دولت و مجلس واقع شود.