پس از تهران؛ انتقال قحطی به دیگر ولایات

 

کتاب «قحطی بزرگ» بازبینی و تکمیل شده کتاب نخست «محمدقلی مجد» درباره قحطی بزرگ ۱۹۱۹_۱۹۱۷ است که در ۲۰۰۳ منتشر شد.  در سلسله برش‌هایی، به بازخوانی این کتاب می‌پردازد.

بدوک علاوه بر اعمال نادرست روس‌ها، دلیل دیگری هم برای قیمت‌های سرسام آور گندم و جو ارائه کرده است: احتکار، پدوک با توصیف فعالیت‌های انسان دوستانه برخی از شهروندان ثروتمند تبریز می‌نویسد:‌
«می‌گویند انگیزه این افراد شوق به دست آوردن اجرا اخروی است، اما این احتمال وجود دارد که آن ها، به عکس با این انگیزه وارد این فعالیت شده باشند که بخواهند از شورش‌های احتمالی ناشی از قحطی جلوگیری کنند؛ زیرا به طور طبیعی خود آن‌ها هدف این شورش‌ها قرار خواهند گرفت. زیرا خود آن‌ها ملاکات روستا‌ها و مالکان انبار‌های آذوقه هستند. این اوضاع که ذکر کردم، قطعاً تا حد زیادی، اگر نگوییم بیش از هر چیز دیگری، به واقع ناشی از لطماتی است که به فقرا وارد می‌شود. زیرا تعداد قابل توجهی از ملاکان روستا‌ها هستند که بدون توجه به عواقب کار در تلاشند تا غله (گندم و جو) این منطقه را احتکار کنند و همچنان به دنبال قیمت‌های بالاتر هستند.»

سبب دیگر کمبودها، نباریدن باران بود:
تقریباً در پانزده ماه گذشته در این ناحیه عملاً باران نباریده و تا همین چند روز پیش هم چنین بود و در فصل برداشت گذشته تنها دو سوم محصول در شرایط عالی به دست آمد. همین باعث شده که این محتکران قیمت گندم را از هر خروار (هزار پوند) ۲۰ تومان به ۱۴۰ تومان و قیمت جو را از هر خروار ۱۲ تومان به ۱۰۰ تومان برسانند.

باریدن برف طی دو روز گذشته، با این احتمال که شاید میزان محصول بیشتر شود، قیمت گندم را به ۸۰ و جو را به ۶۰ تومان کاهش داده است. اگر شرایط همین طور مطلوب بماند، در خرمن بهار کاهش بیشتر قیمت هم قابل پیش بینی است.

پدوک برخی از اقدامات انجام گرفته برای بهبود اوضاع را تشریح می‌کند:
«کمیته ارزاق در این جا با حضور آقای ال مولیتور، رئیس گمرکات ایران، سازمان دهی شده است او که مشاور این کمیته است، مردی توانا و مسئول و صادق است. این کمیته توانسته شماری از ملاکان و خصوصاً یکی از مجتهدین برجسته ایرانی را گرد هم آورد تا گندکی را که انبار کرده بودند، توزیع کنند، علاوه بر این آن‌ها موفق شده اند با اعزام تعدادی قراق ایرانی به مناطق مجاور، بخش زیاید از مصحول دولتی را جمع آوری کنند. نتیجه این شده که مشکل نان در شهر که همیشه اساس بلوا‌های جدی در میان مردم بومی بوده و از دیگر سو گمان می‌رفت در اوایل زمستان شدت یابد، تا حدودی برطرف شده است؛ بنابراین علی‌رغم آن که در کمبود ارزاق و عذاب شدیدی که مردم می‌کشند تردیدی نیست، تبریز و مناطق مجاور آن را نمی‌توان قحطی زده توصیف کرد. در نزدیک این شهر، آواره‌ای دیده نمی‌شود، مگر چند خانواده‌ای که چندی پیش از حدود ساوجبلاغ روانه این نواحی شده اند که البته در پی فعالیت‌های اخیر آن‌ها را هم در سطح شهر نمی‌بینیم.»

پدوک همچنین آشکار می‌کند آمریکایی‌ها برای فعالیت‌های امدادی مبلغ ۱۰۷۵۰۰۰ دلار دریافت داشته اند «که عملاً همه آن هم اکنون هزینه شده است؛ او می‌افزاید:
«از آن جا که هیچ برنامه ریزی روشنی برای منابع مالی در آینده وجود ندارد، کمیته در این جا مجبور است برای ادامه کار روی کمیته مرکزی در آمریکا حساب کند؛ بنابراین از این پس هیچ تخمینی برای منابع مالی در دسترس نمی‌توان ارائه کرد.»

گزارش کشیش دبلیو. ای. شد، رئیس کمیته ارومیه برای کمک رسانی به ارامنه و آسوری ها، با تاریخ ۳ ژانویه ۱۹۱۸، اوضاع ارومیه را چنین توصیف می‌کند:
«اهالی محل در شرایط سختی قرار دارند و رنج آنان تا زمان برداشت افزایش خواهد یافت... مشکل بزرگ در این جا یافتن مقداری گندم با غله برای آوردن به این منطقه است. مناطق شمال وضعشان بسیار بهتر است، اما ذخیره آن‌ها آنقدر نیست که بخواهند به جایی ارسال کنند. اوضاع سالدوز در جنوب که دست کم نیمی از گندم وارداتی به این نایحه را تامین می‌کند، بدتر از ارومیه است و مردم از گرسنگی در حال مرگند. اوضاع در ساوجبلاغ و دیگر مناطق جنوبی، اندکی بهتر از سالدوز است. اما آن‌ها هم ارزاق بسیار کمی در اختیار دارند. مناطقی که در شرق دریاچه قرار دارند، ذخیره‌های خود را به تبریز می‌فرستند و آن‌ها نیز در مضیقه هستند. این مشکلات با خسارتی که ارتش روسیه به ذخیره‌های آذوقه وارد کرده به شدت افزایش یافته است و از دیگر سو نحوه ضبط آذوقه از سوی ارتش، مشکل را بدتر کرده است و ترس مردم باعث شده تا از ورود ارزاق به بازار جلوگیری شود. اگر فقط جمعیت بومی را در نظر بگیریم، حل مشکل بسیار ساده‌تر است؛ اما در ارومیه، سلماس و خوی افزون بر ۲۵ هزار پناهنده مسیحی از عثمانی و در ناحیه ارومیه ۲۰ هزار تا ۳۰ هزار کرد پناهجو داریم، آن‌هایی که از عثمانی آمده اند تنها به کمک‌های خیریه وابسته اند و البته خارج از موطن خود به سر می‌برند. بخشی از کرد‌ها در موطن خود هستند؛ اما بخش عمده‌ای هم بیشتر به دلیل آشفتگی‌ها و رفتار سربازان روس، با آن که ایرانی اند، پناهنده محسوب می‌شوند. این گروه نیازمندترین طبقه هستند.»

شِد همچنین آشکار می‌کند شمار اندکی از این عده از کمک‌ها بهره مند می‌شوند: «شمار کسانی که از این کمک‌ها بهره مند می‌شوند ۱۴۰۰ نفر بوده که رو به افزایش است.»

 

در مناطقی از آذربایجان قحطی رخ نداده بود. در می ۱۹۱۸، نیرو‌های انگلیسی زنجان را (که آن موقع جزو آذربایجان بود) تصرف کردند. داناهو درباره زنجان این طور می‌نویسد: «ما از منطقه‌ای عبور می‌کردیم که نسبت به مناطق نزدیک همدان کمتر دچار گرسنگی بودند. اوضاع غذا بهتر بود و فلک زده‌های «گردان گرسنه ها» در شمال غرب ایران دیده نمی‌شدند.» داناهو وضعیت روستای بنیک سوما در جنوب تبریز را این گونه گزارش می‌کند: «فراوانی نعمت بود و قحطی هنوز به این آبادی دور افتاده که صمیمانه زیر شاخ و برگ باشکوه درختان بلوط و شاه بلوط آرمیده، دست اندازی نکرده است.»

در ژانویه ۱۹۱۹، فرانسیس وایت گزارش می‌کند اگر چه اوضاع در تهران کمابیش بهتر شده، اما سایر ولایات این قدر خوش اقبال نبوده اند: به هر حال، شرایط در ولایات چندان مطلوب نیست. قیمت نان در همدان دو برابر و نیم تهران است؛ از آذربایجان خبر می‌رسد که قیمت نان حتی از این هم بیشتر است. تلاش‌هایی در حال انجام است تا تفتیش ارزاق را هر چه سریع‌تر به ولایات نیز گسترش دهند. انتظار می‌رود در چند روز آینده مفستش ارزاق کارش را در همدان آغاز کند. امید می‌رود طی چند هفته آینده سودجویی با موفقیت مهار شود.

او اوضاع پناهجویان را همدان چنین توصیف می‌کند:
«دیگر مسئله بزرگ در همدان، مسئله پناهجویانی است که خانه هایشان را در آذربایجان به هنگام تهاجم ترک‌ها به ارومیه و دست سلماس در تابستان ترک کرده اند. آن‌ها به تعداد زیاد به همدان وارد شده اند. بخش بزرگی از آن‌ها به بعقوبه فرستاده شده اند که مقامات نظامی انگلیسی در آن جا اردوگاه بزرگی برای نگهداری آن‌ها در زمستان ایجاد کرده اند، با وجود این شمار قابل توجهی در همدان مانده اند و یا با رفتن دیگران به آن وارد شده اند. اکنون یا باید در زمستان از آن‌ها نگهداری شود و یا به زادگاهشان بازگردانده شوند. تلاش‌هایی صورت گرفته تا دست کم مردان را به زادگاهشان بازگردانند تا شاید پیش از بهار آن‌ها بتوانند مزارع را به موقع کشت کنند و کل فصل برداشت سال آینده را از دست ندهند.»

کاملاً روشن است که قحطی در آذربایجان تا تابستان ۱۹۱۹ ادامه یافته است. وایت در تلگرامی با تاریخ ۳۱ ژانویه ۱۹۱۹، درباره اوضاع اقتصادی و سیاسی آذربایجان این گونه گزارش می‌کند:
«اوضاع اقتصادی در آذربایجان اسف انگیز است. در تبریز قیمت‌ها بالاست؛ قحطی حکم فرماست و بیماری کشنده تیفوس همه گیر شده است آقای پدوک کمیته امداد را سازماندهی کرده است و بازگرداندن پناهجویان ارومیه تا بهتر شدن اوضاع عقب افتاده است.»

در ۲۲ فوریه ۱۹۱۹، وایت چنین می‌نویسد: «دولت ایران در حال بررسی اختصاصی ۳۰۰ هزار تومان برای امدادرسانی در آذربایجان است.» او همچنین خبر می‌دهد: کمیته امداد آمریکا به حدود ۳ هزار نفر در همدان و انگلیسی‌ها به بیش از ۴۰ هزار نفر به بعقوبه رسیدگی می‌کنند. اگر این عده برای زودی به زادگاهشان بازگردانده نشوند. فصل دیگری از برداشت را از دست خواهند داد و هزینه بیشتری بر منابع مالی امدادرسانی تحمیل خواهد شد.

در ۲۷ فوریه، وایت گزارش می‌دهد:
«دولت ایران اکنون علاقه فعالی برای بهبود اوضاع هولناک حال حاضر آذربایجان نشان می‌دهد و تصمیم گرفته منابعی به آن ولایت به منظور توزیع در میان فقرا ارسال کند. من دریافتم که حدود ۷۵۹ خروار برنج از تهران به تبریز ارسال می‌شود و حدود ۳۵۰۰ خروار دیگر نیز از مازندران فرستاده می‌شود تا نیاز‌های فوری مردم تامین شود. مقادیری هم بذر به شکل رایگان میان زارعان توزیع خواهد شد و ناظرانی هم منصوب خواهند شد تا بر درستی کاشت آن‌ها نظارت کنند. دولت درصدد تهیه سیصد هزار تومان دیگر برای توزیع در میان نیازمندان است.»

در ۱۱ مارس ۱۹۱۹، وایت این گونه می‌نویسد: «دولت ایران ۲۵ هزار تومان پول نقد و مقداری کمک جنسی برای بهبود اوضاع آذربایجان که تغییری نکرده، فرستاده است.»

در آوریل ۱۹۱۹، در حالی که اوضاع تهران رو به بهبود بود، قحطی در ولایات ادامه داشت. وایت درباره وضعیت تهران می‌نویسد:
«به خاطر برداشت خوب فصل گذشته و کنترل ارزاق از سوی دولت ایران در تهران، که با هدایت یک بلژیکی انجام می‌گیرد، نان در پایتخت فراوان و به شکل معقول ارزان است. با وجود این قیمت‌های دیگر ارزاق همچنان ده برابر قیمت‌های عادی است و دستمزد کارگران تنها برای خرید پنج تخم مرغ کفایت می‌کند. به هر حال، نان غذای اصلی روزانه طبقه کارگر است و آن‌ها قادرند با شش پوند نانی که با سه قران می‌خرند، در شرایط قابل قبولی زندگی کنند.»

در ولایات، قحطی ادامه دارد:
اوضاع در ولایات چندان خوب نیست، در همدان قیمت‌ها بالاتر از تهران است؛ هر چند که طی سه ماه گذشته مقدار قابل توجهی کاهش یافته است. بدترین وضعیت در آذربایجان است که قیمت‌ها بسیار بالاست و شرایط قحطی برقرار است. دولت ایران برنج و گندم ارسال می‌کند تا به تغذیه فقرا کمک کند و هیئت امدادرسانی آمریکا در ایران، تنها در تبریز، به تغذیه روزانه بیست و پنج هزار مستمند کمک می‌کند، تیفوس کشنده در تبریز همه گیر شده و بر وخامت ناشی از گرسنگی و قحطی می‌افزاید.