مدیرت کم آبی با جیره‌بندی ممکن است؟
هر گاه سخن از کم آبی و خشکسالی در کشور می‌شود انگشت اتهام به سوی مردم می‌رود. اما چقدر مردم در زمینه هدر دادن آب مقصر هستند و آیا با جیره بندی مشکل حل می‌شود؟
_ روزنامه رسالت نوشت: «تابستان ۱۴۰۰ «خشک‌ترین» سال در پنج دهه اخیر خواهد بود»، وزیر نیرو با اعلام این هشدار هم نگرانی‌اش را از اوج بار و تأمین آب آشامیدنی ابراز داشته و هم اظهار امیدواری کرده که همه دستگاه‌های دولتی و اجرایی در صرفه‌جویی مصرف انرژی اهتمام ورزند. امسال برای ایران سال کم‌بارشی است و آسمان در این سال بخیل‌تر از سال‌های قبل. آمار وزارت نیرو از کاهش ۳۳ درصدی میزان بارندگی در ۶ماهه اول سال آبی نسبت به متوسط درازمدت، حکایت دارد و این را هم باید اضافه کرد که در هشتمین ماه سال آبی، بیش از ۱۵۰ میلی‌متر بارندگی نداشته‌ایم که خست آسمان، این سرزمین را بر لبه تیغ نشانده و عبور از بحران کم‌آبی، مهارت یک بندباز ماهر را می‌خواهد. فراموش نکنیم ایران کشوری است ایستاده روی کمربند خشک زمین؛ سرزمینی که نیاکانش همواره برای دور ماندن از خشکسالی دعا کرده‌اند و حالا بازهم خشکسالی گریبان سرزمینمان را گرفته و کم‌آبی و بحران آب امانمان را بریده است.
مشکل بحران آب ریشه‌دارتر از صرفه‌جویی‌های شهری
در این‌طور مواقع، وقتی صحبت از کم‌آبی می‌شود دولتی‌ها اغلب انگشت به سمت مردم می‌گیرند و می‌گویند اگر مردم در مصرف آب صرفه‌جویی کنند کشور از بحران خشکسالی سر به سلامت بیرون می‌آورد. اما حالا ما می‌خواهیم روی این خواسته چند اماواگر بگذاریم و بررسی کنیم که آیا اگر مردم در مصرف آب صرفه‌جویی کنند دیگر هیچ شهری دچار قطعی آب نمی‌شود یا جیره‌بندی گریبان کلان‌شهری مثل تهران را نمی‌گیرد و این‌که آیا تب بحران کم‌آبی فقط با درست مصرف شدن آب در شهر‌ها آرام می‌گیرد و آیا رگ خواب خشکسالی دست مشترکان آب شرب است؟ به نظر می‌رسد، مشکل بحران آب ریشه‌دارتر از آن است که با صرفه‌جویی‌های شهری حل شود. برخی از کارشناسان می‌گویند، سرچشمه مشکلات را باید درساختار‌های غلط اجتماعی و اقتصادی جست وجو کرد که باعث شده کشاورزی ما به جای این‌که با شرایط اقلیمی هرمنطقه پیش برود در نقطه‌ای بحرانی همچون اصفهان برنج کاشته شود و در استان‌های کم‌آب، صنایع آب‌بر مثل ذوب‌آهن و فولاد علم شود. این کارشناسان نقش صرفه‌جویی‌های خانگی در بهبود وضع بحران زده منابع آب کشور را ناچیز تلقی می‌کنند. به گفته آن‌ها، از کل منابع آب در اختیار فقط ۶ درصد به مصرف خانگی و شرب می‌رسد و ۲ درصد آن نیز به بخش صنعت که جمع این دو عدد، سهم سیرنشدنی بخش کشاورزی را نشان می‌دهد؛ ۹۲ درصد.
اگر مشترکان همکاری کنند، جیره‌بندی آب نخواهیم داشت
سهم ۶ درصدی بخش خانگی در مقابل سهم ۹۲ درصدی بخش کشاورزی به‌واقع عدد کوچکی است، هرچند کارشناسان برای این ۶ درصد نیز سهم قائل‌اند و می‌گویند هرچه در این بخش، مصارف بهینه‌تر شود به صلاح این سرزمین است. اما این‌که چرا بسیاری از مردم به صرفه‌جویی در مصرف آب پایبند نیستند، ریشه در چند مسئله دارد. اول نگاه ما به آب است که اغلب مردم برای آب ارزش شرب یا شست‌وشو قائل‌اند و به ارزش زیستی و منزلت آن در طبیعت توجه نمی‌کنند و دیگر این‌که، ارزانی آب و نبود آگاهی و دانش نسبت به ارزش آن به اسراف ختم می‌شود، درحالی‌که طبیعت تشنه ایران شکننده‌تر از آنی است که حتی قطره‌ای آب در آن بی‌محابا مصرف شود.
این مصرف بی‌محابا و وقوع خاموشی‌ها در سراسر کشور، این ذهنیت را به وجود آورده که شاید امسال تأمین آب شرب نیز با مشکل مواجه شود و موضوع جیره‌بندی از گزینه‌های روی میز وزیر نیرو باشد، اما محمدتقی خامسی، معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا با اشاره به وضعیت تأمین آب شرب به ایسنا خبر داده است امسال در نقاطی که از طریق سد‌ها آب تأمین می‌شود، مشکلی برای تأمین آب شرب نخواهیم داشت و به دنبال جیره‌بندی و قطعی نیستیم و با مدیریت فشار این مسئله را مدیریت می‌کنیم. خامسی به اظهاراتش این عبارت را هم اضافه کرده تا از بابت عدم قطعی آب خاطرجمع نباشیم: «اگر امسال همکاری مشترکان وجود داشته باشد قطعی و جیره‌بندی آب نخواهیم داشت مگر آنکه دمای هوا تا میزان زیادی افزایش یابد که در آن شرایط مجبور خواهیم بود در ساعاتی قطعی آب بدهیم، اما امیدواریم که این اتفاق نیفتد و از هم‌اکنون پیش‌بینی برای قطعی و یا جیره‌بندی آب نداریم.»
لزوم اصلاح شبکه فرسوده آبرسانی
در همین رابطه با «عباس محمدی»، از فعالان محیط‌زیست و کارشناس آب که از موافقان جیره‌بندی است، گفتگو کرده‌ایم، او در صورتی با جیره‌بندی موافقت دارد که به شکل اصولی و با برنامه مشارکتی انجام شود: «به این مفهوم که نظر مردم و سازمان‌های مردم نهاد لحاظ شده باشد. تاکنون مدیریت آب چه در بخش کشاورزی و چه در بخش صنعت و شرب، فقط از طرف وزارت نیرو بوده و این وزارتخانه خودش را متولی آب می‌داند که این کلمه کاملا غلط است. درحالی‌که متولی به این معناست که سازمان مربوطه از مسئولیت مبراست و با این واژه به‌شدت مخالفم. دستگاهی که خودش را متولی آب می‌داند و درواقع مسئولیت توزیع درست آب را برعهده دارد، سال‌هاست که به بیراهه می‌رود. این بیراهه در حوزه آب شهری به این شکل است که در ایران دارای شبکه آبرسانی فرسوده در شهر‌ها هستیم که به گفته مسئولان حدود ۳۰ درصد آبی که با هزینه بسیار بالایی تبدیل به آب قابل‌نوشیدن می‌شود، تلف می‌شود و حتی در برخی بخش‌ها از این رقم بیشتر است.
این آبی که وارد لوله‌ها می‌شود به خاطر کهنگی لوله‌ها و ترکیدگی و مسائل دیگر، ۳۰ درصد و حتی بیشتر هدر می‌رود، که در صورت اصلاح شبکه فرسوده آبرسانی، می‌توانست در بدترین شرایط خشکسالی مثل امسال، پاسخگو باشد و جبران خشکسالی کند؛ بنابراین ما در حال حاضر در مبدأ با رساندن آب مسئله داریم و بعد می‌خواهیم در مقصد نسبت به‌صرفه جویی اقدام کنیم که اشتباه است. از سوی دیگر مدیران وزارت نیرو و سازمان‌ها و شرکت‌های آب منطقه‌ای مرتب می‌گویند، در ایران مصرف آب از اروپا هم بیشتر است، درحالی‌که در ایران به خاطر گرمای فوق‌العاده، طبیعی است که مصرف آب از اروپا هم بیشتر باشد. اگر در اروپا یک خانواده، دو لیتر آب می‌نوشند، یک خانواده ایرانی خوزستانی در تابستان، احتمالا ۵ لیتر آب می‌نوشند، به خاطر این‌که اینجا تبخیر بیشتر است. در اروپا، کمتر گلدان‌ها و باغچه‌ها را آبیاری می‌کنند، چون حتی در تابستان هم باران می‌بارد و یا هوا آن‌قدر مرطوب است که به آبیاری نیازی نیست. البته نمی‌گویم میزان مصرف ما درست است، حتما ایراداتی دارد، اما به آن شدت و حدتی که مدیران بخش آب می‌گویند، نیست. درواقع ایرادات اصلی به خود مدیران بخش آب بازمی‌گردد. چراکه می‌خواهند آب بیشتری را در اختیار بگیرند و به لوله‌ها و کانال‌های آبدهی برسانند، پروژه‌های سدسازی و کانال‌کشی‌ها، پروژه‌های بزرگی هستند و پول هنگفتی از این طریق رد و بدل می‌شود و متأسفانه مدیران بخش آب ما، طرفدار این پروژه‌ها هستند و حتی زحمت اصلاح شبکه لوله‌کشی شهری را به خود نمی‌دهند. طبعا اصلاح شبکه آب تهران، ۱۰ سال زمان می‌خواهد و پرزحمت است، اما مدیران ما، پروژه‌های سدسازی و انتقال آب را راه‌اندازی می‌کنند و شرکت‌ها نیز چند هزار میلیارد تومان بودجه می‌گیرند و این روش غلط مبتنی بر فساد در وزارت نیرو نهادینه شده است. این وزارتخانه دیگر صلاحیت اداره آب کشور را ندارد و کارنامه آن سراسر اشتباه و سیاه است. نمونه آن را هم به چشم می‌بینیم.»
مدیریت آب به بخش درستی سپرده شود/ در بدترین شرایط آبی تاریخ قرار داریم
محمدی اضافه می‌کند: «ما در حال حاضر در بدترین شرایط آبی تاریخ خود هستیم؛ نه به خاطر خشکسالی، به خاطر این‌که ذخیره آب چند میلیون ساله یعنی آب‌های زیرزمینیمان را مصرف کرده‌ایم. تمام رودخانه‌های کشور از مبدأ به مقصد نمی‌رسند یا در مقصد که جلگه‌ها و تالاب‌ها هستند، خشکیده‌اند.
در حال حاضر رودخانه کر به بختگان نمی‌رسد. رودخانه کارون به هورالعظیم و شادگان نمی‌رسد و زاینده‌رود هم به گاوخونی نمی‌رسد، یعنی کسی که خودش را به‌غلط متولی آب می‌داند، اساسا نه متولی است و نه صاحب صلاحیت است؛ بنابراین باید مدیریت آب به بخش درستی سپرده شود. در حوزه جیره‌بندی هم این شرایط قابل پیش‌بینی بود و از زمستان سال گذشته مشخص بود که با سال بسیار کم بارشی روبه‌رو خواهیم بود.
این کم بارشی در تاریخ ما سابقه دارد و همیشه بوده است، اما در حال حاضر به خاطر مسائل تغییر اقلیم، تا حدودی شدیدتر شده و تواتر آن هم بیشتر شده است؛ بنابراین برای موضوعی که قابل پیش‌بینی بوده باید زودتر از این‌ها تدبیر می‌شد.»
با کنتور آب مشترک و شیرآلات نامناسب نمی‌توان صرفه‌جویی کرد
محمدی اقدامی مثل جیره‌بندی را در صورتی درست می‌داند که برای کنتور‌های آب و شیرآلات اقدامات لازم را انجام دهیم: «اکنون در تمامی مجتمع‌های مسکونی، کنتور آب مشترک است، این‌که من نوعی بخواهم در مصرف آب صرفه‌جویی کنم تا حد زیادی شدنی نیست، برای این‌که میزان مصرف خانواده‌ام مشخص نمی‌شود و شرکت‌های آب منطقه‌ای باید از سال‌ها پیش، کنتور هر واحد را جدا می‌کردند تا من نوعی به عنوان مصرف‌کننده، تکلیف خودم با خودم معلوم باشد. این صرفه‌جویی که مدیران از ما می‌خواهند برای ساختمانی که ۱۰ واحد است و یک کنتور دارد، معنادار انجام نمی‌شود. از طرفی شیرآلات ما، برای صرفه‌جویی درست نشده‌اند، حتی این شیرآلات جدید اهرمی هم آب کمتری مصرف نمی‌کند و ایراد دارد و نمی‌توانید این شیرآلات را به مقدار کم باز کنید. وقتی اهرم شیر را فشار می‌دهیم، به‌یک‌باره آب زیادی بیرون می‌زند. باید روی تولید و واردات شیرآلات مناسب کنترلی صورت بگیرد و با سوبسید در اختیار مردم گذاشته شود. وزارت نیرو به جای آنکه سد و کانال بسازد و گناه مصرف بی‌رویه آب را به گردن مردم بیندازد، باید یک بخش‌هایی به مردم سوبسید بدهد که این کار، سرمایه‌گذاری برای خود این وزارتخانه و کشور در حوزه اصلاح شیرآلات و کنتور ساختمان و اصلاح روش‌های آبیاری در حوزه کشاورزی است. اما این کار را نمی‌کنند و کشاورز را به امان خدا رها کرده‌اند. حداقل کشاورزان خرده‌پا که ۹۰ درصد کشاورزان کشور را تشکیل می‌دهند، رها شده‌اند. نه کسی به این‌ها وام می‌دهد و حمایت می‌کند و نه کسی در اصلاح روش‌های آبیاری به این‌ها کمک مؤثر می‌کند و در جا‌هایی که گلخانه زده‌اند و آبیاری قطره‌ای انجام می‌دهند به ضد خودش بدل شده است. گفته‌اند کشت گلخانه‌ای و آبیاری قطره‌ای برای صرفه‌جویی در آب لازم است، اما به یک تهدید بزرگ برای منابع آبی تبدیل‌شده، چون قرار بود زمین‌های معمولی که از آب به روش سنتی استفاده می‌کنند، به آبیاری‌های تحت فشار و گلخانه‌ای تبدیل شود که مصرف آب کمتر شود، ولی در حال حاضر کشاورزان و سرمایه‌داران زیادی هستند که گلخانه‌های بزرگ و گران‌قیمت درست می‌کنند که مصرف آب را بیشتر بالا برده‌اند. یعنی کشاورز سنتی همچنان به همان روش آب را استفاده می‌کند و بار اضافه‌ای هم به اسم کشاورزی گلخانه‌ای ایجاد شده است.»
بخش زیادی از آب خانگی در فضای سبز مورداستفاده قرار می‌گیرد
این کارشناس آب در پاسخ به این پرسش که چرا انتظار‌ها برای صرفه‌جویی در بخش خانگی زیاد است درحالی‌که بخش کشاورزی و صنعت بیشترین مصرف آب را دارند، می‌گوید:
«هر کدام این بخش‌ها جایگاه خودش را دارد و البته آب خانگی نسبت به کشاورزی، آب گران‌بها و ارزشمندتری است. درست است که ۶ تا ۱۰ مصرف آب خانگی است و ۸۰ تا ۹۰ درصد هم در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، اما به‌طورکلی آب کشاورزی، آب خام است. بر روی آب خانگی کلی هزینه صرف می‌شود، این آب وارد تصفیه‌خانه شده و کلرزنی می‌شود و بعد در شبکه پیچیده شهری قرار می‌گیرد، بنابراین شاید این آب صد برابر آب کشاورزی قیمت داشته باشد، به همین علت صرفه‌جویی در این قسمت بسیار ضروری است و باید به‌شدت میزان مصرف در این بخش کنترل شود. اما می‌خواهم بگویم که یک خانواده پایبند به‌صرفه جویی در عمل نمی‌تواند توفیقی در این زمینه داشته باشد، به خاطر این‌که کنتور‌ها در ساختمان‌ها مجزا نیست و شیرآلات نامناسب است و از همه مهم‌تر آنکه شبکه آبرسانی هم فرسوده است. شبکه‌ای که ۳۰ درصد هدررفت دارد باید سرمنشاء آن را درست کرد، بعدهم فقط بخش خانگی نیست، درحالی‌که حاضر فضا‌های سبز ما گسترده است و در اغلب پارک‌ها، آبیاری بیش از حد و غیراصولی صورت می‌گیرد و بخش زیادی از آب خانگی در فضای سبز مورداستفاده قرار می‌گیرد و این فضای سبز ما غیربومی است، این‌ها باید اصلاح شود.
کجا شرکت‌های آب منطقه‌ای به مردم ما گفته‌اند شما می‌توانید فضای سبز خانگی‌تان را داشته باشید، منتها با گیاهان بومی و یا گیاهانی که آب کمتری مصرف می‌کنند؟ با این کار می‌توان میزان مصرف آب را به یک‌چهارم یا یک‌پنجم رساند.
روشن است که ما مشکل کمبود آب را نمی‌توانیم حل کنیم، اما می‌توانیم مدیریت کنیم. ایران سرزمینی خشک است و در طول تاریخ هم خشک بوده و از این به بعد خشک‌تر هم خواهد شد و وزارت نیرو باید مدیریت کند. به عنوان یک ناظر بر فعالیت‌های حوزه وزارت نیرو صریحا تأکید می‌کنم که این وزارتخانه باید از حوزه آب خلع ید شود. ما به تشکیلاتی جدید نیاز داریم که در بخشی از این تشکیلات می‌تواند وزارت نیرو حضور داشته باشد، اما بخش مهم‌ترش باید وزارت جهاد کشاورزی و سازمان محیط‌زیست و سازمان‌های مردمی باشد و به این ترتیب باید یک مدیریت مشارکتی در حوزه آب ایجاد شود و تجدیدنظری اساسی در روش‌های تأمین و توزیع آب صورت بگیرد. در غیر این صورت، جیره‌بندی و صرفه‌جویی، مسکن‌های موقتی است. هرسال رودخانه‌ها و آب‌های زیرزمینیمان خشک‌تر می‌شوند و این بحران در حال عمیق‌تر شدن است. به نظر می‌رسد در حال حاضر ایران، به سمت سومالی شدن و سوختگی سرزمینی به پیش می‌رود و این سوختگی مثل سومالی بیشتر از آنکه به شرایط طبیعی و اقلیم سرزمینی مربوط باشد، به مدیریت مربوط می‌شود.»
مدیریت کلان و چیدمان توسعه ما غلط است/ آب قابل تأمین نیست، قابل مدیریت است
صرفه‌جویی و مدیریت مصرف را اگر زنجیره‌ای به‌هم‌پیوسته در نظر بگیریم در این زنجیره سوای مصرف خانگی، در بخش کشاورزی و صنعت نیز آب مصرف می‌شود، اما چرا باید جیره‌بندی وصرفه جویی فقط مربوط به بخش خانگی باشد؟ محمدی در این رابطه پاسخ می‌دهد: «مدیریت کلان و چیدمان توسعه ما، به‌طورکلی غلط است. اگر در بخش خانگی انتظار صرفه‌جویی داریم باید ابزار این کار را هم در اختیار بگذاریم، اما این‌که چرا این کار را نمی‌کنند به این خاطر است که برنامه‌ریزی وزارت نیرو همواره مبتنی بر مهار و عرضه آب بوده است و به‌غلط اسم آن را تأمین آب گذاشته‌اند. به این معنا که سد می‌سازند و می‌گویند آب را تأمین کردیم درحالی‌که آب قابل تأمین کردن نیست و قابل مدیریت است. میزان آب در کل کره زمین تقریبا ثابت است و در کشوری مثل ایران به دلیل تغییرات اقلیمی و کمی بارش‌ها، میزان آب، کم و کمتر می‌شود. اما مدیران ما، آب را در یک‌گوشه مهار می‌کنند و از یک نقطه به نقطه دیگر منتقل می‌کنند. حتی الگو‌های مصرف را هم پر ایراد کرده‌اند و به‌عنوان‌مثال در استان‌هایی مثل یزد و کرمان، ساختمان‌سازی به همان شکلی است که در گیلان انجام می‌شود. یعنی دوش حمام و شیرآلات به همان صورت است و در و پنجره‌ها که در مصرف انرژی کاملا مؤثر است به همان شکل ساخته می‌شود، درحالی‌که وقتی انرژی بیشتر مصرف می‌شود، آب بیشتری به مصرف می‌رسد. در حمام نیز وقتی دوش ۱۵ دقیقه باز می‌شود، ۳۰۰ لیتر آب به مصرف می‌رسد درحالی‌که با ۲۰ لیتر می‌توان حمام کرد. از طرفی نمی‌شود الگوی زندگی یک اروپایی را در استان یزد داشته باشید؛ لذا الگوی توسعه کلان مسئولان ما اشتباه بوده و در سرتاسر جاده هرات از تهران تا آمل، ساختمان است و ۷۰ تا ۸۰ درصد این ساختمان‌ها، موقتی است و کسی سکونت دائمی ندارد، ولی انرژی و آبی که مصرف می‌کنند به‌اندازه فردی است که سکونت دائمی دارد. اگر چیدمان توسعه درست بود، جلوی این ساختمان‌سازی‌های غیراصولی گرفته می‌شد، مصرف آب بسیار کمتر می‌شد. در مجموع مصرف آب شهری ما بسیار بالاست، ولی اگر ۲۰ درصد مردم مقصر باشند، ۸۰ درصد برنامه ریزان مملکت و در رأس آن وزارت نیرو با دادن اطلاعات غلط و اجرای سیاست‌های مبتنی بر بودجه خواری مقصرند، آن‌ها سبب‌ساز بحران عظیم آب بوده‌اند و این مسئله را تبدیل به یک معضل پیچیده کرده‌اند.»
این کارشناس آب در خاتمه خاطرنشان می‌کند: «حالا که جیره‌بندی به منظور صرفه‌جویی در مصرف بخش خانگی در دستور کار قرارگرفته، برای بخش کشاورزی هم باید چاره‌اندیشی کرد. ما در ایران نباید برنامه‌هایمان را صرفا برمبنای خودکفایی بنا کنیم.۵۰ تا ۶۰ درصد تولید کفایت می‌کند و اقتصاد هم باید آن‌قدر پویا باشد که بتواند نیاز‌های خودش را برآورده کند، در یک زمینه‌هایی ما برتری داریم و باید با دنیا مبادله کنیم. خودکفایی در کشوری مثل ایران باتوجه به کمبود منابع آب، به‌مثابه خودکشی است. هر هکتار زمین کشاورزی به‌طور میانگین، ۱۰ هزار مترمکعب آب در سال نیاز دارد. اما در ایران ۱۵۰ میلیون تن محصولات کشاورزی تولید می‌کنیم که این میزان، نشان می‌دهد، دو برابر کل آب قابل استحصال پایدار را در ایران مصرف کنیم؛ یعنی از ذخیره‌های چند هزارساله زیرزمینیمان استفاده می‌کنیم و دو برابر آن آبی که می‌توانیم هرسال در دسترس داشته باشیم، مصرف می‌کنیم.
برای این‌که کشاورزی ما بی‌رویه و مبتنی بر مصرف آب است.
در این بخش هم ۷۰ تا ۸۰ درصد برنامه ریزان مقصرند. برنامه‌ریزانی که می‌خواهند مراتع و اراضی جنگلی را برای توسعه کشاورزی اختصاص دهند، درحالی‌که مراتع و جنگل‌ها کارخانه‌های تولید آب هستند. پوشش گیاهی است که آب را ذخیره می‌کند، نباید این کارخانه تولید آب را به واحد مصرف‌کننده آب تبدیل کرد.»
ارسال دیدگاه
دیدگاهتان را بنویسید
نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *