جهان از عشایر ایران چه می‌داند؟

_ روزنامه همشهری نوشت: عشایر ایران، به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین تمدن‌های کوچ‌نشین باقیمانده در جهان همواره مورد توجه انسان‌شناسان، جامعه‌شناسان و روزنامه‌نگاران بسیاری از اقصی‌نقاط دنیا بوده‌اند و ازاین‌رو، تاکنون کتاب‌ها، مقالات پژوهشی و گزارش‌های متعددی درباره سبک زندگی منحصربه‌فرد آن‌ها به زبان‌های مختلف نوشته شده است.

 

در کتاب «تاریخ تمدن آسیای میانه؛ جلد دوم» که ویراست نخست آن در سال ۱۹۹۴ از سوی یونسکو منتشر شد، مقاله‌ای ۱۱ صفحه‌ای باعنوان «عشایر کهن ایران در غرب آسیای میانه» به قلم ای. عبتکوف و اچ. یوسپوف به‌بررسی تاریخ تمدن‌های عشایر ایران در این منطقه از آسیا می‌پردازد و با این توضیح آغاز می‌شود: قلمرو آسیای‌میانه که از سرزمین وسیعی از زمین‌های استپی، بیابانی و نیمه‌بیابانی با مراتع فصلی خوب تشکیل شده، طبیعت مطلوبی برای کوچ عشایر دامپروری به‌شمار می‌رفت که بین سده‌های هفتم و سوم پیش‌ازمیلاد در این مناطق ساکن شده بودند. یونانیان، بسیاری از این ایلات را سیتان‌ها و ایرانیان آن‌ها را سکا‌ها می‌نامیدند. تاریخ عشایر آسیای‌میانه از تاریخ مردم عشایر و نیمه‌عشایر منطقه استپی اوراسیا جدا نیست و ازاین‌رو، فرهنگ مادی همه ایلات این نواحی اشتراک بسیاری باهم دارد. همچنین، طوایف کوچ‌نشین باوجود ویژگی‌های متمایز، با جمعیت کشاورزی آسیای میانه در پیوندی بسیار نزدیک بودند.

 

شاهسون‌ها ایلات منطقه آذربایجان هستند که در مناطقی از شمال‌غربی ایران به‌خصوص اردبیل، دشت‌مغان و نواحی خرقان و خمسه- در مسیر میان زنجان و تهران- زندگی می‌کنند. انتشارات دانشگاه کمبریج انگلستان در سال ۱۹۹۷ چاپ نخست کتابی را باعنوان «عشایر مرزی ایران» به قلم ریچارد تپر، استاد مدرسه مطالعات شرق و آفریقایی دانشگاه لندن منتشر کرد. این کتاب که بیشتر روی تاریخ عشایر شاهسون اردبیل و دشت مغان از دوره صفویان تا اواخر قرن بیستم تمرکز دارد حاصل سه‌دهه پژوهش‌های میدانی مردم‌شناسی و تحقیقات مستند گسترده‌ای است که تپر درباره تاریخ سیاسی و اجتماعی شاهسون‌ها، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین اقوام عشایر ایران انجام داده است.

 

تپر در این کتاب، ریشه‌های اسطوره‌ای ایلات شاهسون، وحدت‌شان تا پیش‌از دوره پهلوی و زوال‌شان در زمان شاهان پهلوی را بازگو می‌کند. این کتاب، به‌طورکلی در ۳ بحث مختلف روایت می‌شود که معمای خاستگاه شاهسون‌ها، تغییراتی که این ایلات در شکل‌گیری‌های اجتماعی و سیاسی در دوره‌های مختلف تاریخ تجربه کرده‌اند و همچنین تعیین ساختار‌های مختلف هویتی مردمان شاهسون نسبت به گذشته را شامل می‌شود.

 

وبگاه ایتالیایی فرهنگی‌خبری il faro sul mondo هم در سال ۲۰۱۹ گزارشی درباره عشایر شاهسون منتشر کرد. در بخشی از این گزارش آمده است: عشایر شاهسون یکی از شناخته‌شده‌ترین و برجسته‌ترین ایلات ساکن در استان‌های آذربایجان شرقی و اردبیل در شمال‌غربی ایران به‌شمار می‌روند. ایلات شاهسون هنوز هم به همان شیوه سنتی عشایری‌چوپانی زندگی می‌کنند و در بین مراتع زمستانی و زمین‌های تابستانی در کوچ‌اند. در پی فصول گرم و سرد، این چوپانان عشایر کیلومتر‌ها سفر می‌کنند درحالی‌که کل زندگی‌شان درون خورجین‌ها حمل می‌شود. آن‌ها اوایل‌ماه می، به زمین‌های تابستانی سنتی‌شان در کوه سبلان کوچ می‌کنند و با مراتع و بسیاری از چشمه‌های کوهستانی موجود، دام‌هایشان را چرا می‌دهند.

 

در ادامه این گزارش آمده است: شاهسون‌ها با پرورش دام در مراتع رشته کوه‌های اردبیل امرار معاش می‌کنند. پرورش گوسفند و بز فرایندی است که به زمان و انرژی زیاد نیاز دارد و برای این کار کل خانواده درگیر هستند. گله‌داری اساس زندگی اقتصادی عشایر شاهسون است. آن‌ها در خیمه‌های گنبدی شکلی زندگی می‌کنند که معمولاً با زنگوله، پارچه‌های رنگارنگ، فرش و بالش تزئین شده‌اند. تاریخ غنی، سبک زندگی، آداب و رسوم و سنت‌های آن‌ها هر‌ساله گردشگران زیادی را به‌خود جلب می‌کند.

 

نشریه نشنال‌جئوگرافیک سال ۲۰۱۸ گزارش مبسوطی به قلم توماس اردبرینک از عشایر بختیاری منتشر کرد که اینگونه آغاز می‌شود: قله‌های رشته‌کوه زاگرس هنوز سپید از برف است. جاده‌های پر پیچ‌و‌خم و طولانی، خطوطی را بر دره‌ها و دامنه‌های اینجا در غرب ایران ترسیم می‌کنند. این خطوط مسیر‌های کهنی هستند که هزاران سال در کوچ مداوم زیر پا‌ها و سم اسبان لگدکوب شده‌اند.

 

این روز‌ها خودرو‌ها و وانت‌های اجاره‌ای به جای اسب، عشایر باقیمانده ایران و گله‌هایشان را به مراتع ییلاقی در ارتفاعات ایران در نزدیکی شهر چلگرد می‌آورند و مردم قوم بختیاری به‌جای پیاده‌روی یک‌روزه برای رسیدن به مرکز مخابرات عشایر به‌قصد خبرگرفتن از دیگران، تلفن‌همراه دارند، اما از آنتن‌دهی ضعیف آن گله‌مندند. عشایر ایران چندهزار سال است که همین کوچ را انجام می‌دهند. آن‌ها در بهار به‌سمت مراتع خنک‌تر زاگرس- جایی که علف برای گوسفندان و بز‌های آن‌ها فراوان است- حرکت می‌کنند و اواخر پاییز به استان خوزستان نفت‌خیز ایران بازمی‌گردند و تا زمانی‌که زمستان را پشت سر بگذارند دام‌هایشان قوی و خوب تغذیه می‌شوند.

 

گزارش اینگونه ادامه می‌دهد: بیش‌از یک‌میلیون عشایر ایران مدت‌هاست با تکیه بر سبک زندگی‌شان در برابر زندگی امروزی مقاومت کرده‌اند. اما ترکیبی از خشکسالی مداوم، توفان‌های ریزگرد که رنگ آسمان را نارنجی می‌کند، شهرنشینی گسترده، اینترنت همراه و گسترش آموزش عالی باعث کاهش تعداد آن‌ها شده است. زوج‌های مسن که هنوز چادرهایشان را در دامنه‌های زاگرس برپا می‌کنند اذعان می‌کنند که شاید این آخرین فصل از تاریخ یکی از بزرگ‌ترین جوامع عشایری باقیمانده روی زمین باشد.

 

بسیاری از مردم جهان حتی اگر درباره قوم قشقایی اطلاعاتی نداشته باشند بار‌ها نام زیبا و خوش‌آهنگ «قشقایی» را شنیده‌اند؛ نامی که از سال ۲۰۰۶ روی یکی از خودرو‌های محبوب مدل کراس‌اوور نیسان خوش نشسته است. سال ۲۰۲۰ کریستینا چِکی در مجله آنلاین ایتالیایی il tascabile در گزارشی از تجربه زندگی چندماهه‌اش میان قوم قشقایی نوشت.

 

در بخشی از این گزارش آمده است: «وارد سرزمین قشقایی می‌شویم. نخستین چیزی که در مورد عشایر قشقایی می‌توان گفت این است که خودرو‌های آن‌ها اصلاً شبیه آن کراس‌اور نیسان نیست که نام این ایل را در خیابان‌های پرترافیک شهر‌های ما یدک می‌کشد. بافرض‌اینکه خانواده‌ای وسیله نقلیه موتوری داشته باشد بی‌شک وانت آبی قدیمی نیسان است که بز‌ها را بار می‌زند و آلودگی زیادی ایجاد می‌کند، خانواده‌هایی که خودرو ندارند هنگام کوچ، وانت اجاره می‌کنند و تمام اسباب‌شان ازجمله دام‌هایشان را روی آن بار می‌کنند و بقیه هم پای پیاده یا سوار بر قاطر یا موتورسیکلت قدیمی راه می‌افتند. اما در اینجا یا در سایر سکونتگاه‌های قشقایی آلودگی هوا وجود ندارد. بله، زیرا قشقایی‌ها در جست‌وجوی مراتع مناسب برای حیواناتشان- به‌ویژه بز، حتی مرغ‌وخروس، سگ، گوسفند، الاغ و گاهی اسب و شتر- درطول سال از مکانی به مکانی دیگر کوچ می‌کنند تا اقلیم و آب مناسب برای زندگی را بیابند. آن‌ها وجب به وجب این سرزمین وسیع کوهستانی را که قرن‌ها در آن ساکن بوده‌اند می‌شناسند.

 

پیش‌از ظهور خودرو هزاران کیلومتر از فلات تا مراتع را با اسباب و حیواناتشان به سمت خلیج‌فارس پیاده طی می‌کردند و هنوز هم کو‌ه‌ها را در مسیر‌هایی که نسل‌به‌نسل تجربه به آن‌ها آموخته می‌پیمایند؛ ۴۵ روز پیاده‌روی در سخت‌ترین مسیر‌های کشور.

 

سال ۲۰۱۷ هم، ماریا سرنا ناتاله، خبرنگار io، donna که از ضمائم کوریره‌دلاسرا، معروف‌ترین روزنامه ایتالیاست در گزارشی به معرفی عشایر قشقایی و بختیاری پرداخت و در پایان نوشت: صدسال پیش ۵ میلیون عشایر در ایران وجود داشت و امروز کمی بیشتر از یک‌میلیون؛ مردمی که از قرن‌ها مبارزه و آزار و شکنجه جان سالم به در برد‌ه‌اند، جلوی حمله انگلیس و شوروی درطول جنگ جهانی دوم ایستادگی کردند و با تلاش شاهان پهلوی برای یکجانشینی و زندگی کم‌تحرک مبارزه کردند.

 

درواقع، آن‌ها را در دهه ۱۹۶۰ میلادی مجبور کردند که به اشکالی از کشاورزی تن بدهند. اما بعد، از فضای با آزادی عمل نسبی که در جمهوری اسلامی پس‌از انقلاب ۱۹۷۹ به‌دست آوردند توانستند بار دیگر به اقتصاد پرورش گوسفند و صنایع‌دستی بازگردند؛ مردمی، چون قشقایی‌ها که با موج فتوحات چنگیزخان از آسیای میانه به ایران رسیدند و خود را از نسل قبیله باشکوه «گوسفندان سفید» می‌دانند. یا بختیاری‌ها، وارثان فریدون، قهرمان افسانه‌ای شاهنامه، کتاب منظوم حماسی ایران بزرگ.