سیره علمی و عملی امام صادق (ع) برای احیای تمدن اسلامی

_ روزنامه خراسان نوشت: به قدرت رسیدن معاویه در سال ۴۱ ق، یعنی حدود ۳۰ سال بعد از رحلت نبی مکرم اسلام (ص)، برای مسلمانان یک فاجعه تمام عیار بود. او در دوران سلطنت تقریباً  ۲۰ ساله خود، از هیچ تلاشی برای ضایع کردن معیار‌های اصیل جامعه اسلامی و جایگزین کردن آن‌ها با ابزار‌های تفاخر جاهلیت، خودداری نکرد. به همین دلیل، امید‌هایی که برای احیای تمدن اسلامی در عصر امیرالمؤمنین (ع) به وجود آمده بود، کم‌رنگ شد. غصب منبر رسول‌خدا (ص) به وسیله اولاد ابوسفیان، شرایط را برای یک بحران عمیق سیاسی و اعتقادی فراهم کرد؛ بحرانی که در نهایت، با شهادت مظلومانه سیدالشهدا (ع) در دشت تفدیده کربلا، به اوج خود رسید. با این حال، واقعیت آن است که در سیره اهل بیت عصمت و طهارت (ع)، مسئله احیای تمدن اسلامی و بازشناساندن آن‌چه که پیامبرخدا (ص) برای ابلاغ آن مبعوث شده بود، هیچ‌گاه به مسئله‌ای حاشیه‌ای تبدیل نشد و در دوران امامان بعدی، با همه محدودیت‌ها و اختناق حاکم بر جامعه، توسط معصومین (ع) دنبال شد و ثمرات درخشانی را به بار آورد. دوران امامت امام صادق (ع) یکی از ادوار بسیار مهم و سرنوشت‌ساز در این زمینه محسوب می‌شود؛ دورانی که تلاش‌های امام (ع) برای احیای تمدن اسلامی، جلوه‌ای آشکار داشت و به دلیل شرایط حاکم بر آن دوره و جدال بر سر قدرت میان امویان و عباسیان، فرصتی بزرگ برای این امر مهم پدید آمد. در آستانه سالروز رحلت جانگداز امام صادق (ع)، مروری بر سیره آن حضرت در عرصه احیای تمدن اسلامی خواهیم داشت تا از این منظر، برخی ابزار و لوازم مورد نیاز در این عرصه را بشناسیم.

 

یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های سیره امام صادق (ع) و پدر بزرگوارش، اهتمام به رعایت مقتضیات زمان است. دوران امام صادق (ع)، با وجود همه درگیری‌های سیاسی، عصر کتاب، بیان و قلم بود. شهید مطهری در کتاب «سیری در سیره ائمه اطهار (ع)» می‌نویسد: «آن هدفی که در دوره امام حسین (ع) شمشیر انجام می‌داد، در دوره امام صادق (ع) درس، کتاب، بیان و قلم انجام می‌دهد. شرایط زمانی امام صادق (ع) با شرایط زمانی امام حسین (ع) دو تاست. در شرایط زمانی امام حسین (ع) فقط یک یزید قُلدر در مقابل اسلام است. اسلام مسئله‌ای ندارد جز این‌که با این قُلدر روبه‌روست، ولی در زمان امام صادق (ع) علاوه بر قُلدر‌ها که باید با آن‌ها مبارزه کرد و مبارزه می‌کردند، مهم‌تر از مبارزه با قلدرها، مبارزه با گروه‌های فکری انحرافی است.» به دیگر سخن، امام صادق (ع) با درک مقتضیات زمان، راه و روش متفاوتی را برای احیای تمدن اسلامی و گسترش آموزه‌های نبوی در جامعه بر می‌گزیند و به کار می‌بندد.

 

همان‌طور که اشاره شد، دوره امامت امام صادق (ع) از جهت درگیری امویان و عباسیان، یک دوره بسیار خاص و یک فرصت بسیار مغتنم برای امام (ع) است. در این دوره، کار فتوحات به پایان و عصر شکوفایی فقه و حدیث فرا رسیده‌است. مدینه، شهر پیامبر خدا (ص)، شاهد ظهور و حضور فق‌ها و محدثان نامداری است که از اقصی نقاط جهان اسلام، مشتاقان فراگیری علوم اسلامی را به این شهر می‌کشاند. در پرتو این فرصت طلایی، مجالی مغتنم برای امام (ع) فراهم شد تا دانش خود را در این عرصه، به مشتاقان عرضه کند. این چنین شد که نام امام جعفر صادق (ع) در متون روایی همه مذاهب اسلامی، با احترام یاد می‌شود؛ نسائی از فق‌های بزرگ اهل‌سنت، امام صادق (ع) را از «فق‌های بزرگ تابعین» در مدینه معرفی می‌کند و ذهبی، با وجود نوع نگاهی که به تشیع دارد، پیشوای ششم شیعیان را، جامع مقام علم و عمل می‌خواند و شایسته احراز مقام خلافت می‌داند. شیخ مفید در «الارشاد»، به گوشه‌هایی از تکریم گسترده امام صادق (ع) در منابع روایی و فقهی دیگر مذاهب اسلامی اشاره کرده است. عبدا... بن عطاء مکی، از محدثان اهل سنت که در جلسات درس امام (ع) حضور داشته است، می‌گوید که دانشمندان را در هیچ مجلسی کوچک‌تر از آن ندیده است که در مجلس درس اباعبدا... (امام صادق (ع)) بوده‌اند. استفاده بهینه از فرصت طلایی آن دوران، غنای فقه و دانش روایی اهل بیت (ع) را به جهان اسلام معرفی کرد و باعث ایجاد سدی محکم در برابر انحرافات فرق متنوعی که در آن دوران به تکاپو می‌پرداختند، شد.  

 

یکی از ابزار‌های امام برای تقویت و احیای تمدن اسلامی، تربیت افرادی بود که بتوانند عامل و تبیین کننده شاخصه‌ها و ویژگی‌های این تمدن باشند. دکتر سید جعفر شهیدی در کتاب «زندگانی امام جعفر بن محمد (ع)»، تعداد شاگردان آن حضرت را بیش از چهار هزار نفر ذکر کرده است. این افراد، شامل شاگردان عام می‌شدند؛ اما امام (ع) شاگردان خاصی هم داشت که آن‌ها را دستچین می‌کرد و آموزش می‌داد؛ افرادی مانند زراره بن اعین، محمد بن مسلم و برید بن معاویه عجلی که در زمره نامداران عرصه دانش و حدیث در جهان اسلام قرار گرفتند. این دانشمند پروری، در واقع تربیت مدیر علمی برای مدیریت جریانی است که می‌کوشد با کنار زدن تفکرات انحرافی، فضا را برای احیای تمدن اسلامی فراهم کند.

 

بی‌تردید، یکی از مهم‌ترین ابزار‌های تقویت روند احیای تمدن اسلامی، پاسخ گویی به موقع، قاطع و قانع کننده به پرسش‌هایی بود که در آن عصر و در میان مسلمانان، پراکنده می‌شد. حضور پیروان ادیان مختلف و تفکراتی مانند مانویت در میان جامعه اسلامی، تشخیص سره از ناسره را سخت می‌کرد و این مسئله، جز با مناظره‌های علمی و گفت‌وگوی علنی، قابل حل نبود. امام صادق (ع) از هیچ فرصتی برای گفتگو و مناظره با صاحبان تفکرات و دیدگاه‌های دیگر، نمی‌گذشت. علامه مجلسی در جلد ۴۶ بحارالانوار، روایتی را نقل کرده است که نشان می‌دهد امام حتی از فرصت ایام حج و حضور مسلمانان در این فریضه بزرگ، برای مناظره و گفتگو بهره می‌برد. افزون بر این، شاگردان امام (ع)، مانند مفضل بن عمر، چنان توسط آن حضرت تربیت و با ابزار دانش مسلح می‌شدند که قادر بودند به جزئی‌ترین شبهاتی که توسط افرادی دهری، مانند ابن‌ابی‌العوجاء مطرح می‌شد، پاسخ دهند.