گذری بر میدان مشق؛ قتلگاه شیخ فضل‌الله نوری و فرودگاه نخستین هواپیمای جهانی اول

به گزارش خبرنگار اجتماعی میزان، محمدخان سپهسالار در زمان ناصرالدین شاه می‌دانی با مساحت ۱۶ هکتار فراهم کرد تا محلی برای تمرین و آموزش نظامیان باشد. حضور تمرین نظامیان زمان فتحعلی شاه در این میدان که امروز بنایی تاریخی مربوط به دوره قاجار محسوب می‌شود منجر شد تا نام این مجموعه را میدان مشق بگذارند. هر چند که مدت کوتاهی نیز در دوره رضاشاه به نام باغ ملی خوانده می‌شد و بعد از آن ساختمان‌های دولتی از جمله ساختمان وزارت امور خارجه، کتابخانه ملی و موزه ایران باستان در آن ساخته شد.

پس از نوسازی میدان در زمان ناصرالدین‌شاه، دروازه‌ای برای میدان ساخته شد که‌ گاه شاه از بالای آن تمرین نظامیان را نظاره می‌کرد. در زمان وزیر جنگی رضاخان، آن سردر را خراب کردند و در شرق آن سردر دیگری شبیه به آن ساختند که امروز پابرجاست.

ساختمان‌ها و بناهای این میدان مانند بیشتر ساختمان‌های هم‌دوره خود از سبک ویژه‌ای پیروی می‌کردند. این سبك در معماری ایران كه آمیزه‌ای از معماری دوران‌های گوناگون تاریخی ایران و سبک‌های اروپایی است‌، در هر بنایی به شیوه‌ای بکار گرفته شده است.

قدیمی‌ترین ساختمان اين مجموعه عمارت قزاقخانه است که در سال ۱۲۸۰ هجری قمری و در زمان ناصرالدین شاه پی ریزی شده و جدیدترین آن كتابخانه و موزه ملی ملک است كه بنای آن برگرفته از معماری سنتی ایران است و در سال ۱۳۷۵ خورشیدی ساخته شده است.

بنای سردر باغ ملی‌، آمیزه‌ای از سبک‎های ایرانی و اروپایی است که به ویژه در كاشی‌كاری و كلاه‎فرنگی اعمال شده و بر پایه معماری روز خود الگوبرداری شده است.


این بنا دارای دو نمای مختلف بیرونی و درونی است‌. نمای بیرونی از هشت ستون آجری به صورت جفت تشكیل شده است. پهنای دروازه باغ ملی از شرق به غرب كم‌تر از ۲۷ متر است‌. این پهنا در گذشته به خاطر وجود دو اتاق بازرسی یا نگهبانی واقع در سمت شرق و قسمت غربی بنا، بیش‌تر هم بوده است که بعدها اتاق غربی بخشی از بنای شركت نفت ایران و انگلیس و اتاق شرقی به بنای اداره پست تهران واگذار شد و پس از چندی هم تخریب شد. ستون‌های نمای درونی متفاوت از نمای بیرونی است. از طرح‌های نمای درونی می‌توان صحنه تسخیر تهران در كودتای ۱۲۹۹ و دروازه و برج و باروهای تهران (احتمالاً دروازه قزوین‌) را نام برد. سردر باغ ملی گذشته از نقاره‌زنی‌، دیده‌بانی و دروازه تردد نظامی‌، در واقع در جایگاه یادبود فتح تهران در كودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ خ. توسط رضاخان بود كه در كاشی‌كاری بدنه سردر آشکارا دیده می‌شود.

در هر ساختمان این میدان شیوه‌ای ویژه اجرا شده‌ است. در ساختمان موزه ایران باستان (۱۳۱۶-۱۳۱۲ خورشیدی) با الگو از تاق کسری و ایوان مداین‌ از سبک معماری ساسانی بهره‌ گرفته شده، در بنای کاخ شهربانی ۱۳۱۴-۱۳۱۱ خ.، به سبك معماری هخامنشی‌، بنای كاخ وزارت امور خارجه (۱۳۱۶-۱۳۱۲)، به سبك هخامنشی و به تقلید از کعبه زرتشت در نقش رستم و ساختمان ثبت اسناد و املاک (۱۳۱۴-۱۳۱۳)، با آمیزه‌ای از سبك معماری هخامنشی‌، ساسانی‌، اسلامی و اروپایی انجام شده كه به روشنی قابل تشخیص است‌. بهره‌گیری از سبک‌های معماری ایران باستان با سازه و کارکرد امروزی از ویژگی‌های آشکار آن دوره به شمار می‌رود.

خیابان و پیاده‌راه میانی این میدان با نام خیابان ملل متحد، از پهناورترین پیاده‌راه‌های ایران است. در درون این میدان ساختمان‌ها، بناها و کاخ‌های گوناگونی جای گرفته است.

ساختمان‌های تاریخی دیگری نیز همچون موزه جواهرات ملی ایران، کاخ دادگستری تهران و ساختمان هنرستان دختران (مدرسه‌ کودکان بی‌سرپرست) در نزدیکی این میدان جای دارند. همچنین این میدان نزدیک به مجموعه ساختمان‌های بانک ملی ایران در خیابان فردوسی و میدان توپخانه و ساختمان‌های تاریخی پیرامون آن بوده است.

این میدان تاریخی در محدوده بین خیابان امام خمینی و سی تیر واقع شده و در ۱۲ مهر ۱۳۷۷ با شماره ۲۱۳۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

اولین‌ها در میدان مشق

نمایش‌های دوچرخه‌سواری و موتورسواری برای نخستین بار در این مکان برگزار شد. همچنین نخستین بار ﺑﺮای نمایش ﭘﺮواز بالن‌ و نیز فرود نخستین هواپیما در دوران جنگ جهانی اول در این میدان انجام شد.

می‌دان مشق هم چنین جایگاه به دار آویختن میرزا رضا عقدایی‌، معروف به میرزا رضا کرمانی، قاتل ناصرالدین شاه در سال ۱۳۱۴ ه. ق‌. است. این مراسم اعدام در برابر ۵ هزار نفر انجام شد و گفته می‌شود جسد وی دو روز بر دار ماند. شیخ فضل‌الله نوری نیز در همین میدان به دار آویخته شد.

تلاش برای رقابت با بزرگ‌ترین موزه‌های جهان

در سال‌های آغازین دهه هشتاد طرحی در دولت تصویب شد که با گسترش موزه ملی ایران در در گستره‌ای ۲۸ هکتاری این منطقه به بزرگ‌ترین موزه آسیا و یکی از پنج موزه بزرگ جهان تبدیل شود. بر پایه این طرح افزون بر نمایش آثار تاریخی و فرهنگی در ساختمان‌های میدان مشق، این میدان می‌تواند خود موزه معماری ایران در دوره گذار از دوره سنتی معماری به دوران مدرن آن باشد. فضای نمایشی این مجموعه بیش از ۴۱ هزار متر مربع برآورد می‌شود که دربرگیرنده فضای موزه‌ها، اداری، خدماتی و پشتیبانی خواهد بود. با پیاده‌سازی این طرح، مجموعه میدان مشق در کنار موزه‌های بزرگی چون موزه بریتانیا، موزه لوور، موزه آرمیتاژ و موزه متروپولیتن نیویورک جای خواهد گرفت.