عجز دیپلماسی در حل مشکلات آب/ سد کمال‌خان معضل جدید؟
- الهه پهلوان کارشناس ارشد برنامه‌ریزی محیط زیست - امروزه نقش محوری انسان در تغییر وضعیت کره زمین، امری انکارناپذیر است؛ اما باید توجه داشت که حجم قابل توجهی از مسائل محیط زیستی از مرز‌های سیاسی تبعیت نمی‌کند و عوامل تاثیرگذار بدون توجه به مرز‌های سیاسی بر روی محیط زیست نقاط مختلف آثاری را به جای می‌گذارند و حل مشکلات ناشی از آن نیازمند همکاری‌های بین‌المللی و یا به عبارتی دیپلماسی محیط زیستی است.
آب، هوا، جانوران و... مرز نمی‌شناسند؛ دیپلماسی محیط زیستی گرچه با توجه به نامش به نظر می‌رسد که قضیه‌ای مرتبط با خارج از مرز‌های کشور است، اما همان‌گونه که پیشتر ذکر شد، تاثیر به سزایی بر منابع طبیعی و محیط زیست داخلی هر کشوری می‌تواند داشته باشد.
از حوزه‌های مصداقی آن می‌توان به تاثیر بحران گرمایش جهانی و تغییر اقلیم، آلودگی هوا و گاز‌های گلخانه‌ای، خشکسالی و پدیده ریزگرد، آلودگی دریا‌ها و بحران مدیریت حقابه آب‌های مرزی و مشترک اشاره کرد.
آب در مناطق خشک و نیمه خشک جهان از جمله خاورمیانه و شمال آفریقا، یکی از موضوعات حیاتی به شمار میرود. کاهش نزولات جوی و کم آبی در سال جاری مساله جدید و دور از ذهنی نبوده است؛ اما می‌توان اذعان کرد تنگنا‌های موجود بر سر حوضه آب‌های فرامرزی و مشترک مسئله را حادتر کرده است. زیرا کشور‌های همسایه یا واقع در یک حوضه آب‌های فرامرزی، نیازمند همکاری و توافق در خصوص این ماده حیاتی و استراتژیک هستند؛ ولی متاسفانه تاکنون در این زمینه اقدامی جدی صورت نگرفته است.
شواهد و اخبار‌ها حاکی از احتمال وقوع تنش آبی در تابستان ۱۴۰۰ است. در این خصوص باید گفت تنش آبی در سال‌هایی که با نزولات جوی کمتری روبرو بوده‌ایم، بیشتر قابل لمس است. علت این امر را می‌توان در نحوه و رویکرد مدیریتی اتخاذ شده در عرصه آبی جست.
با مروری بر سال‌های کم بارش گذشته می‌توان دریافت که کاهش نزولات جوی و کم آبی و ضعف مدیریت در برابر آب‌های سطحی، حجم مورد استفاده از آب‌های زیرزمینی را بالا برده است. به نقل از جدیدترین تحقیق محققان در مجله نیچر طی سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۵ حدود ۷۴ کیلومتر مکعب آب‌های زیرزمینی ایران تحلیل و از دست رفته است؛ و همه این موارد دست به دست هم می‌دهند تا مسئله تنش آبی سال به سال نمایان‌تر شود.
در حوزه مدیریت آب ۲ اقدام همزمان می‌بایستی صورت پذیرد تا تنش‌های آبی کمتر نمایان شود؛ بخش اول مدیریت داخلی ذخایر آب: به عنوان مثال بخشی از مسائل آبی با برطرف کردن ضعف‌های داخلی قابل جبران هستند مانند مدیریت بارش‌ها در دوره‌های ترسالی، نوسازی تاسیسات و انشعابات خطوط انتقال آب، مدیریت مصرف آب، جلوگیری از صادرات کالا‌های آب‌بر و توجه به موضوع آب مجازی در صادرات، توجه به آمایش سرزمین در کشاورزی و صنعت، جلوگیری از کشاورزی به شیوه سنتی، توجه به اصول و معیار‌های سازمان جهانی یونسکو جهت رد یا تایید اجرای طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای، داشتن نگرش بین بخشی و توجه به مدیریت جامع‌نگر محیط زیست.
متاسفانه در حال حاضر نگرش بخشی حاکم بوده است؛ به عنوان مثال در مسئله رودخانه‌ها و اکوسیستم‌های تالابی، این پهنه‌های آبی ارزشمند، هم زیر نظر سازمان حفاظت محیط زیست و هم زیر نظر وزارت نیرو مدیریت می‌شوند. متاسفانه بعضی از این تالاب‌ها به نام وزارت نیرو سند خورده‌اند!
در این نوع شیوه، تامین منافع بخشی مورد توجه است و تخصیص حقابه تالاب‌ها و حفظ پایداری جریان رودخانه‌های کشور مورد تهدید قرار می‌گیرد و حتی به خشک شدن تالاب‌ها ختم می‌شود. بخش دوم بر طرف کردن مشکلات آبی و وابسته به دیپلماسی محیط زیستی است.
آب دغدغه جوامع واقع شده در بخش خشک کره زمین است و تغییرات اقلیمی بر این دغدغه افزوده است. واقعیت‌های موجود در حوزه دیپلماسی محیط زیستی در کشور نشان دهنده آن است. دیپلماسی محیط زیستی در اکثر مواقع قربانی شده است و در انجام امور ناکام مانده است و فشاری را برکشور تحمیل کرده است.
اگر بخواهیم به جدیدترین مشکلات دیپلماتیک در زمینه آب اشاره‌ای داشته باشیم می‌توانیم به بحث حوضه آبریز هیرمند و افتتاح سدکمال‌خان در افغانستان بپردازیم.
رودخانه هیرمند، یکی از تامین‌کننده‌های اصلی آب دریاچه هامون است. سد کمال خان معضلی جدی برای تامین آب شهرهای استان سیستان و بلوچستان ایجاد خواهد کرد. در ماه گذشته رئیس جمهور افغانستان در مراسم افتتاح رسمی سدکمال‌خان قید کرد: به تعهد خود در برابر حق‌آبه ایران متعهد هستیم و در صورت تقاضای مازاد، حاضر به مبادله آب در برابر نفت هستیم!
موضع‌گیری دیپلماسی محیط زیستی کشورما در قبال این دست از مسائل چیست؟ آیا تملک برخی از کشور‌های منطقه بر سر منابع طبیعی و ابزارسازی منابع استراتژیکی مانند آب‌های مرزی و مشترک را باید بپذیریم؟
۲۲ مارس روز جهانی آب از سوی سازمان ملل نامگذاری شده است. علت نامگذاری بالابردن آگاهی از بحران جهانی آب بوده است. با این تفاسیر کنفرانس بین‌المللی مدیریت منابع آبی با حضور همسایگان عراق در بغداد در روز جهانی آب برگزار شد و از کشور ایران در این رویداد نماینده‌ای حضور نداشت! به راستی تبعات این بی اعتنایی‌ها چه خواهد بود؟ تنش آبی خوزستان و شهرهای غربی کشور چه می‌شود؟
در جمع‌بندی نهایی باید گفت آب به عنوان مایه حیات و عامل توسعه و آبادانی، دغدغه امروز جامعه جهانی است و تامین و مدیریت آب شرب در کشور باید جزو اولویت‌های بسیار اساسی قرار گیرد.
درست است که تغییرات اقلیمی و گرمایش بر حجم بارش‌ها بی‌تاثیر نبوده است و میزان بارش در نقاط مختلف، کشور را نسبت به استاندارد جهانی پایین آورده است؛ اما همین میزان اندک، چنانچه تحت مدیریت صحیح داخلی و دیپلماسی مناسب با کشور‌های همسایه قرار گیرد جوابگوی نیاز‌های کشور خواهد بود.
در این راستا پیشنهاد می‌شود از قدرت دیپلماسی محیط زیستی به عنوان ابزاری جهت حل و فصل اختلافات و فضایی مناسب برای ارتقای وضعیت محیط زیستی و خصوصاً مسائل آبی استفاده شود. همچنین در حال حاضر مسائل مربوط به امور بین‌الملل و کنوانسیون‌ها توسط سازمان حفاظت از محیط زیست پیش میرود و باید گفت امور کنوانسیون‌ها با موضوع امور بین‌الملل تفاوت‌هایی دارند.
لذا ساختار سازمان حفاظت از محیط زیست نیاز به اصلاح و تقویت دارد؛ در حال حاضر ساختار مدیریت محیط زیست کشور با وظایف حاکمیتی و بین بخشی سازگار نیست. مدیریت محیط زیست باید جایگاهی داشته باشد که با تغییر دول، در سیاست‌های اجرایی آن تغییری ایجاد نشود، بخشی از وظایف به وزارتخانه‌ها و بدنه اجرایی سپرده شود.
سوم؛ در تدوین پروتکل‌های محیط زیستی مشارکت متخصصین و دانشگاهیان لحاظ شود. مدیریت و حکمرانی آب‌های فرامرزی، چالش‌ها و فرصت‌های فراوانی را پیش روی سیاست‌گذاران سیاست خارجی قرار می‌دهد؛ اما امید آن میرود که با اتخاذ سیاست‌های دیپلماتیک با همسایگان مشکلات آبی را قابل حل کنیم.