تبعات محیط‌زیستی و اجتماعی خشکیدگی کارون
- روزنامه همشهری نوشت: بستر خشک کارون این روز‌ها تشنه‌تر از همیشه است و سخت‌ترین تنش آبی قرن را خوزستان تجربه می‌کند. رودخانه کارون که حالا به خشکیدگی رسیده است، ۹۵۰ کیلومتر طول دارد. کارون پرآب‌ترین، بزرگ‌ترین و طولانی‌ترین رودخانه ایران است که در شرایط عادی ۵۶۰ مترمکعب بر ثانیه دبی آب آن است. امسال، اما دبی آب این رودخانه طبق اعلام وزارت نیرو ۲۶۰ درصد کاهش یافته و سبب خشکیدگی بخش‌هایی از این رودخانه پرآب شده است.
براساس آمار‌های منتشر شده از سوی دستگاه‌های مرتبط با آب و خشکسالی، استان خوزستان به‌رغم داشتن ۵ رود بزرگ حالا با مشکل کم‌آبی در همه شهر‌های خود مواجه شده است و ۷۰۲ روستا در این استان از بی‌آبی رنج می‌برند. همچنین ۲۰شهر خوزستان با تنش آبی و بی‌آبی دست و پنجه نرم می‌کنند. در چنین شرایطی علاوه بر مشکل اصلی در تامین آب، بر اثر کم‌آبی و خشک‌شدن بستر رودخانه‌های استان، شرایط برای افزایش منابع تولید ریزگرد فراهم شده است. وضیعتی که می‌تواند باعث به اوج رسیدن تنش‌های محیط زیستی خوزستان در ماه‌های گرم پیش رو شود.
شرایط کارون
در ماه‌های پیش‌رو قرار است دبی رودخانه کارون در مقطع اهواز حدود ۲۰۰مترمکعب بر ثانیه تنظیم شود و این یعنی در کل تابستان، این رود بزرگ با کم‌آبی مطلق روبه‌رو خواهد بود. بدین‌ترتیب باید منتظر ریزگرد‌هایی با منشأ کارون در اهواز و شهر‌های اطراف بود.
براساس برنامه اعلامی وزارت نیرو، قرار است دبی آب طوری تنظیم شود که شوری آب رودخانه کارون در اهواز به بیش از ۳ هزار میکروموس و در آبادان به ۵ هزار میکروموس نرسد، تا زراعت و کشاورزی در پایین‌دست رودخانه کارون آسیب نبیند. البته هنوز مشخص نیست در سال تشدید خشکسالی در ایران و خوزستان، این تصمیم پایدار خواهد ماند یا خشکسالی کارون را نمکزار خواهد کرد؟
رودخانه کارون با چالش‌های متعدد همچون خشکیدگی، ورود فاضلاب و انواع مشکلات و نارسایی‌های محیط‌زیستی در دوره‌های متعدد روبه‌رو بود؛ هرچند در سال‌های اخیر اقدامات مناسب برای مهار چالش‌های کارون انجام شد، ولی هنوز دستیابی به هدفگذاری‌ها در مراقبت از رودخانه کارون مبهم است.
صغری رستمی، رئیس اداره امور آزمایشگاه‌های اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان خوزستان در این‌باره اعلام کرده است، هم‌اکنون مشکل اساسی برای رودخانه کارون مقوله فاضلاب‌های شهری است. به‌گفته او، در یک‌سال اخیر بارندگی کمتر از میانگین بود و هم‌اکنون هم تأثیرات کاهش ذخایر آب در رودخانه کارون مشاهده می‌شود که به جز تأثیر بر کاهش ذخایر آبی، بر کیفیت آب رودخانه نیز تأثیر منفی زیادی دارد. در شرایط حاضر، آلاینده‌های معدنی با ورود فاضلاب میکروبی به رودخانه افزایش یافته و هرسال در فصل تابستان کیفیت آب در رودخانه کارون کاهش می‌یابد.
خوزستان تشنه است
براساس گزارش مرکز ملی خشکسالی و اقلیم‌شناسی هواشناسی، ایران با خشکسالی بی‌سابقه دست به گریبان است. در خوزستان البته بارندگی بسیار کمتر از سال گذشته بود و استان‌های همجوار که تامین‌کننده آب این استان هستند، همچون لرستان، چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد نیز در ردیف کم‌بارش‌ترین استان‌های کشور قرار گرفته‌اند.
مطالعات جامع منابع آب سازمان آب و برق خوزستان نیز مشخص کرده است که زمستان سال گذشته بارندگی‌ها در خوزستان مؤثر نبود و آورده آبی قابل‌توجهی نیز در این استان ثبت نشده است. امیدها، اما به بارش‌های بهاری در فروردین‌ماه بود که فروردین ۱۴۰۰ نیز کم‌بارش‌ترین‌ماه در مقایسه با بارش‌ها در فروردین سال‌های گذشته بود.
براساس مطالعات صورت گرفته ارزیابی شده است که خشکسالی تابستان امسال در خوزستان مشابه سال ۹۷ است. با این تفاوت که شرایط در حوضه‌های آبریز رودخانه‌های دز و کرخه نیز از سال ۹۷ بدتر است.
کم‌بارشی و به‌تبع آن کاهش آورده آبی باعث شد امکان آبگیری کامل مخازن سد‌ها نیز فراهم نشود و تامین کامل آب برای کشت زمستانی در خوزستان و همچنین اقدامات صورت گرفته برای جلوگیری از وارد آمدن خسارات ناشی از خشکسالی به کشاورزان، موجب تنش در مخازن سد‌ها شد.
تبعات خشکیدگی کارون
محمد درویش، رئیس کمیته محیط‌زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو با اشاره به تبعات محیط‌زیستی و اجتماعی خشکیدگی کارون می‌گوید، دبی حال حاضر رودخانه کارون در محدوده پل سفید اهواز به کمتر از ۲۱۰ مترمکعب در ثانیه کاهش پیدا کرده است. این عدد برای اواسط اردیبهشت بسیار نگران‌کننده است؛ چون اگر دبی کارون به کمتر از ۱۵۰ مترمکعب در ثانیه برسد، احتمال اینکه در مواقع مد، آب شور خلیج‌فارس به نخلستا‌ن‌ها وارد شود، زیاد است و فاجعه بزرگ اقتصادی – محیط‌زیستی برای جنوب خوزستان، اروندکنار و شادگان به همراه خواهد آورد. در کنار این نکته بخش قابل‌توجهی از دبی کارون، پساب و فاضلاب است و به هیچ‌وجه کیفیت ندارد و این سبب می‌شود حاصلخیزی دشت خوزستان هم به‌شدت به مخاطره بیفتد و در طولانی‌مدت موجب تشکیل کانون‌های تولید گردوغبار، کاهش تنوع‌زیستی و تشدید مهاجرت از استان خوزستان شود. هم‌اکنون هم نشانه‌های افزایش مهاجرت در این بخش از کشور مشخص است و برخی هموطنان خوزستانی به‌دلیل همین تنش‌های آبی و خشکسالی به استان‌های شمالی کشور مهاجرت می‌کنند. براساس آمار جدیدی که مرکز آمار ایران منتشر کرده است، استان خوزستان در ردیف مهاجرفرست‌ترین استان‌های کشور قرار گرفته است؛ بنابراین تشدید پدیده گردوغبار و افت کیفیت منابع آبی این منطقه، کاملا بر زندگی اجتماعی مردم تأثیرگذار خواهد بود. وقتی آب برای نوشیدن و هوا برای تنفس وجود نداشته باشد، بی‌شک تنها راه باقیمانده برای تداوم حیات، مهاجرت از مناطق خشک و غبارآلود است. تنش‌های اجتماعی، حاشیه‌نشینی اطراف کلانشهرها، افسردگی، خودکشی و در نهایت افزایش جرم و جنایت مولفه‌های ناشی از مهاجرت یکباره جمعیت است.
کارشناسان معتقدند، اگر امروز نهاد‌های دولتی و محیط‌زیستی برای رفع شرایط موجود اقدام می‌کنند، در آینده با افزایش مهاجرت از نقاط بد آب و هوا و بی‌آب، معاونت پیشگیری از وقوع جرم قوه قضاییه و در نهایت سازمان زندان‌ها باید برای کنترل اوضاع اقدام کنند.
آنگونه که محمد درویش، فعال محیط‌زیست گفته است، بهترین راهکار برای کاهش تنش آبی در خوزستان، کاستن از حجم وابستگی معیشتی به منابع آب و خاک رودخانه‌های کارون، دز، کرخه، جراحی، مارون و زهره است.
او می‌گوید: ایران یک کشور خشک بوده و ممکن است میانگین نزولات آسمانی‌اش طی یک‌سال ۵۰ درصد نسبت به سال قبل کاهش پیدا کند؛ بنابراین نباید همه تخم‌مرغ‌ها را در یک سبد قرار داد و در انتظار بارش باران بیشتر بود، بلکه باید برای مدیریت این وضعیت در دوره خشکسالی به سمت معیشت‌های جایگزین و مکمل رفت. انرژی خورشیدی و بادی را استحصال کرد و تقویت زیرساخت‌های رونق گردشگری را در دستور کار قرار داد.
به‌گفته رئیس کمیته سلامت اجتماعی کرسی محیط‌زیست یونسکو در تهران، استان خوزستان بیش از ۴۰۰ سایت تاریخی بسیار ارزشمند و هزاران سایت اکتشاف نشده دارد؛ بنابراین باید از این بخش‌ها درآمدزایی شده و خام‌فروشی کنار گذاشته شود و سراغ برداشت از منابع ثانویه رفت.
محمد درویش درباره وضعیت منابع آبی خوزستان و تأثیر خشکیدگی کارون بر زیست مردمان خوزستان می‌گوید: کاهش وابستگی معیشتی به منابع آبی یعنی کاهش زراعت آبی و کاهش دام و پرورش طیور؛ بنابراین باید سراغ صنایعی رفت که کمترین میزان مصرف آب را دارند؛ چون برای تولید هر کیلوگرم گوشت، حجمی معادل ۱۵ هزار و ۵۰۰ لیترآب مصرف می‌شود. پس نباید اشتباهات را ادامه داد، بلکه باید از انرژی‌های نوین خورشیدی و بادی برق تولید کرد و با صادرات انرژی استحصال شده گوشت خرید تا در شرایط خشکسالی با خطر جدی بی‌آبی مواجه نشد.