در حفاظت از آثار تاریخی کوتاهی شده است

مهدی مجابی عضو هیات علمی دانشکده معماری و شهرسازی و پژوهشگر میراث فرهنگی درباره بی توجهی متولیان و مسوولان به آسیب‌ها و تعرض‌هایی که به آثار و بنا‌های تاریخی صورت می‌گیرد به میزان گفت: اینطور نیست که گفته شود مسوولان به راحتی اجازه تعرض و تجاوز به بنا‌ها و آثار تاریخی را می‌دهند. اما شاید محدودیت‌ها و کمبود امکانات تا حدودی در روند حفاظت از این بنا‌ها آسیب‌هایی را دامن بزند. چون فرایند نگهداری و حفاظت به صرف وقت، هزینه، نیروی انسانی و امکانات زیرساختی نیاز دارد. به ویژه که نگهداری از آثار تاریخی یک کار علمی هم محسوب می‌شود نه یک کار مکانیکی که بتوان با پول و تشکیلات یا حتی تکنولوژی آن را پیش برد. حتما لازم است که اقدامات مربوط به این حوزه با پشتوانه علمی همراه باشد. چون مساله اصلی داشتن علم مربوط به حفاظت از مکان‌های تاریخی است. اما این مساله تا حد زیادی در کشور ما دچار رها شدگی است. بعد از مساله ضرورت دانش لازم برای این حوزه مسائل دیگری نظیر امکانات مالی و سازمانی در اولویت‌های بعدی خواهد بود؛ بنابراین می‌بینیم که مساله حفاظت از آثار تاریخی با پیچیدگی‌های خاصی همراه می‌شود و از همین رو دلایل متعددی هم برای مشکلات این حوزه وجود دارد.

وی در پاسخ به اینکه نداشتن دانش لازم چه اثری در کُندی روند مرمت آثار تاریخی دارد گفت: این مساله قطعا اثر قابل توجهی خواهد داشت. باید آگاهی علمی به موازات توسعه موضوعات حفاظتی پیش برود، چون موضوع حفاظت از آثار تاریخی شامل موضوعات گوناگونی می‌شود که در حال گسترش هم هست. چه بسا امروز ما دو یا سه هزار اثر تاریخی داشته باشیم که به لحاظ کمی و کیفی در حال ازدیاد و توسعه هستند. ما باید به موازات توسعه کمی و کیفی موضوعات حفاظتی مفاهیم علمی را هم گسترش بدهیم. بعد هم باید توجه شود که در نگهداری از آثار تاریخی از لحاظ فیزیکی، تکنیکی و مالی چه نیاز‌ها و ضرورت‌هایی وجود دارد. حفاظت از آثار تاریخی امری چند بعدی و چند وجهی است. یک بخش از این روند هم به مساله فرهنگ عمومی جامعه بر می‌گردد. اینکه گاهی شاهدیم عده‌ای حریم یک بنای تاریخی را به محلی برای تفریح و بازی تبدیل می‌کنند و صدمه‌هایی را به وجود می‌آورند به نبود فرهنگ سازی‌ها مربوط می‌شود. متاسفانه بار‌ها مشاهده شده در میدان نقش جهان یا در کنار مساجد و ابنیه تاریخی عده‌ای مشغول بازی فوتبال یا والیبال هستند یا از محوطه‌های تاریخی به جای بوستان‌های تفریحی استفاده می‌کنند. در این موارد بدون شک ضعف‌های فرهنگی هم دخیل هستند.

مجابی در پاسخ به اینکه در زمینه دانش مرمت آثار تاریخی در فضا‌های آموزشی چه وضعیتی قابل مشاهده است گفت: موضوع حفاظت از آثار تاریخی مسلما یک امر دانشگاهی است و از محیط‌های آکادمیک آغاز می‌شود. اما به علت مشکلات آموزشی و پایه‌ای دانشگاه‌ها در این زمینه وضع امیدوار کننده‌ای نداریم. اینکه کدام مسائل بنیادی این حوزه را دانشگاه‌ها باید تامین کنند خود موضوع جداگانه‌ای است که باید به آن پرداخته شود. اما عدم ارتباط نهاد دانشگاه با دستگاه‌های اجرایی وزارت میراث فرهنگی در زمینه نگهداری از آثار و ابنیه تاریخی امروز می‌توان گفت شاهد قطع رابطه میان دانشگاه و سازمان‌های اجرایی میراث فرهنگی هستیم. ما در زمینه مواد آموزشی، مبانی نظری و بنیاد‌های تئوریک در محیط‌های دانشگاهی مشکلات و کمبود‌های زیادی داریم. اما موضوع حفاظت از بنا‌های تاریخی یک مساله صرفا نظری و علمی نیست و باید جنبه‌های اجرایی به خود بگیرد. خود این مساله و اینکه همکاری دانشگاه و دستگاه‌های اجرایی باید چگونه باشد امر مهمی است.

 

وی افزود: ما کوتاهی کرده ایم و سرمایه گذاری‌هایی هم که انجام شده بیشتر بر حفاظت فیزیکی متمرکز بوده و تصورمان این بوده که صرف حفاظت فیزیکی می‌تواند نتایج پایدار و موثری را به همراه داشته باشد. اما بعد به این نتیجه رسیدیم که با وجود ضرورت انجام اقدام‌های فیزیکی، اما این تلاش‌ها پایدار نخواهد بود و اگر دنبال پایدار کردن نتایج این اقدامات هستیم باید به مبانی علمی هم بها بدهیم. دانشگاه‌های ما از جهت کمی اقدام‌هایی را داشته اند و دانشکده‌ها و رشته‌های علمی مختلفی را در حوزه مرمت تاسیس کرده اند. اما این رشته‌ها از محتوای درسی مطلوبی برخوردار نیستند. از نظر ارتباط اجرایی با دستگاه‌های مربوط به این حوزه هم دچار کمبود هستند. این دو کمبود عواملی هستند که به چشم می‌آیند. همین باعث شده تا فارغ التحصیلان دانشگاهی در این زمینه دچار محرومیت‌هایی باشند.

این پژوهشگر میراث فرهنگی در خصوص این نگرانی که ساخت و ساز در حریم بنا‌های تاریخی گاه خطر خروج آثار از فهرست ثبت جهانی را در پی دارد گفت: این خیلی برای جامعه مهم است. چون ما مواردی از نقض قوانین را در این خصوص شاهد هستیم. البته این نقض قوانین شاید منحصر به قوانین حفاظت فیزیکی آثار تاریخی هم نباشد و شامل بدنه قوانین ما هم بشود. برای این مساله حفاظت قانونی نمی‌تواند تنها پایه حفاظت باشد. به فرض اجرای کامل قوانین از سوی دستگاه‌ها و رعایت آن از طرف مردم باز نیاز‌های دیگری وجود دارد. یعنی به لحاظ علمی، فنی و سرمایه گذاری باید اقدامات لازم انجام بگیرد تا مساله حفاظت به طور کامل صورت اجرایی به خود بگیرد. نمی‌توان یک جانبه به این موضوع نگاه کرد و مثلا فقط عدم رعایت قوانین از طرف مردم یا بی توجهی مسوولان را دید.

وی درباره چگونگی انجام ساخت و ساز‌ها در حریم بنا‌های تاریخی گفت: باید ساخت و ساز در حریم محوطه‌های تاریخی از قبل پیش بینی شود. این نوع ساخت و ساز‌ها می‌تواند کلان، خرد، ضروری یا غیر ضروری و کاذب باشد. حتی احتمال وجود زمین خواری هم در این نوع ساخت و ساز‌ها وجود دارد. برای همین نوع و جنس ساخت و ساز‌هایی که در حریم بنا‌های تاریخی اتفاق می‌افتد باید شناسایی و از هم تفکیک شود. اگر انجام ساخت و ساز در حریم آثار تاریخی ناشی از توسعه ضروری یک شهر است در آن صورت می‌تواند در طرح‌های جامع تفصیلی هادی و روستایی پیش بینی شود و در جا‌های دیگری جبران شود. اینکه ساخت و ساز‌های شهری بدون هدایت و کنترل به درون بافت‌های تاریخی راه پیدا کند بدیهی است که چه آثار زیانباری به دنبال دارد. اما چون به سلسله مراتب برنامه ریزی در ساخت و ساز‌های شهری توجهی نمی‌شود آسیب هایش سهم آثار تاریخی یا زیست محیطی خواهد بود.