جای خالی بهار؛ زمستان خیلی زود به تابستان رسید!
- روزنامه همشهری نوشت: هوای تهران و بسیاری دیگر از کلانشهر‌های کشور غافلگیرکننده گرم شده است؛ بسیاری از رانندگان با کولر‌های روشن خودرو در خیابان‌ها تردد می‌کنند و خیلی از شهروندان هم زودتر از هرسال، به فکر سرویس‌کردن و راه‌اندازی کولر خانه افتاده‌اند.
این گرمای ناگهانی، درست از روز پنجشنبه اوج گرفت؛ یعنی از آغازین روز هفته زمین پاک (۲۲ آوریل میلادی، ۲اردیبهشت). گرمایی که نشان می‌دهد بی‌نظمی خاصی در زمین شکل گرفته و به همین‌خاطر زمستان با فاصله کمی به تابستان می‌پیوندد.
فصل دل‌انگیز بهار خیلی کوتاه شده؛ آنچنان که بهلول علیجانی، اقلیم‌شناس می‌گوید: «طول فصل بهار به‌معنای واقعی ۴۰ روز هم نیست. درحالی‌که باید در شهری مثل تهران، شهروندان هوای بهاری و باران‌های مرسوم این فصل را ۲ تا ۲ ماه و‌نیم تجربه کنند.»
هفته جهانی گرامیداشت «زمین پاک» فرصتی است که در سبک زندگی خودمان تغییراتی ایجاد کنیم تا اثر پدیده تغییر اقلیم کاهش یابد. تغییر اقلیم در سراسر کره خاکی باعث شده تا گرمایش جهانی رخ دهد. این تغییر ناشی از دستکاری‌های بشر در طبیعت طی دهه‌های گذشته است. تمام معضلات محیط‌زیستی ازجمله آلودگی هوا، آب و خاک، جنگل‌زدایی، فرسایش خاک، تهدید منابع آب‌های زیرزمینی و ... در کنارهم باعث شده تا آسیب‌پذیری و شکنندگی کره زمین بیش از پیش احساس شود و سرانجام نه‌تن‌ها طبیعت، بلکه خود ما نیز به‌عنوان ساکنان زمین، آسیب‌پذیر شده و با تهدیداتی روبه‌رو شویم؛ تهدیداتی که با نشانه‌هایی مثل گرمای بیش از حد در یک‌نقطه از شهر و باد و توفان همزمان در نقطه‌ای دیگر نمایان می‌شود. نمونه‌اش دیروز جمعه؛ به‌گونه‌ای که هنگام ساعات سحرگاهی وزش شدید باد و بارش پراکنده باران در شمال شرقی تهران و محدوده سوهانک رخ می‌داد، اما همزمان در جنوب غرب پایتخت و اطراف فرودگاه مهرآباد دستگاه‌های سنجش وزش باد، سرعت حداقلی را ثبت می‌کردند. دیروز تا حدود ساعت ۲ بعدازظهر، هوای تهران به شکل عجیبی گرم بود، اما از ساعت ۳ بعدازظهر یکباره باد و توفان شد و از شدت گرما کاست.
علیجانی در این رابطه می‌گوید: «هوا در کل گرم‌تر از سال‌های قبل است و تغییرات هوایی نیز بی‌نظم شده؛ مثلا همین ابتدای اردیبهشت امسال هوا مانند تابستان گرم شده، اما هیچ بعید نیست که چند روز بعد، هوا چنان خنک و سرد شود که همه را شوکه کند.» به‌گفته این استاد جغرافیای طبیعی باید تغییر سبک زندگی و نگرش‌ها رخ دهد تا اثرات تغییر اقلیم کمتر نمایان شود؛ «در سال ۹۸ بارش‌های فراوان همه را خوشحال کرد و تصور بر این بود که از دوره خشکسالی وارد دوره تَرسالی شده‌ایم. اما پاییز و زمستان ۹۹ در شهر‌های بزرگ، خشک و کم‌بارش بود و تا اینجا هم بهار پربارشی نداشته‌ایم.»
زمان تغییر سبک زندگی
تغییر اقلیم با تغییر آب و هوا متفاوت است. مسئله‌ای که ما اکنون با آن مواجه هستیم و اینکه سال گذشته گرم‌تر بود این‌ها شرح آب‌وهوا و ناشی از تغییرات آب‌وهواست که در بازه‌های کوتاه‌مدت اتفاق می‌افتد، اما موقعی که می‌گوییم تغییر اقلیم منظور یک بازه زمانی بیش از ۳۰ تا ۳۵ سال است، درواقع نوسانات اقلیمی برآیند یک دوره بلندمدت از تغییرات آب و هوایی است که نیازمند بررسی‌های دقیق است.
در این میان یکی از مسائلی که طی سال‌های اخیر همواره درباره تهران مطرح شده، تبدیل شدن شهر به جزیره گرمایی است. اگرچه به‌گفته کارشناسان محیط‌زیست تغییرات اقلیمی طبیعی و چرخه‌های اقلیمی طبیعی نیز صرف‌نظر از عملکرد انسان، عمل می‌کنند و نوسانات شناخته‌شده‌ای از ۱۰ سال تا چندصد هزارسال دارند، اما فعالیت‌هایی که انسان در طول ۱۵۰ سال گذشته روی این نوسانات انجام داده هم، تشدید و ازدیاد بروز پدیده‌های اقلیمی مثل توفان‌های سنگین، سیل ناشی از بارندگی‌های بسیار شدید یا موج گرما را در پی دارد.
علیجانی در این‌باره می‌گوید: «وقتی شهر از مناطق کشاورزی و روستایی اطرافش گرم‌تر باشد، جزیره گرمایی رخ می‌دهد. آسفالت، سنگ و المان‌های شهری گرما را زودتر به محیط منتقل می‌کنند. در مجموع خیلی چیز‌ها باعث جریزه گرمایی‌شدن شهر می‌شوند؛ مثل خودرومحور بودن زندگی شهری. البته هنوز تهران با جزیره گرمایی واقعی، فاصله دارد، اما اگر تغییر سبک زندگی رخ ندهد، این اتفاق می‌افتد. با این حال، گرمای بیشتر و زودتر از موعد، تشدید آلودگی‌ها، بیماری‌ها و گردوغبار را به‌دنبال می‌آورد؛ بنابراین باید آگاهی عمومی را نسبت به مسئله بالا ببریم.»
ضرورت مدیریت با رویکرد انسان‌محور
آمار‌ها از افزایش ۱.۱ تا ۱.۲ درجه سانتی‌گراد کنونی دمای کل زمین نسبت به سال ۱۸۵۰ میلادی حکایت می‌کنند. از زمانی که انقلاب صنعتی با وسعت بیشتری در زمین رخ داد، گسترش شهرنشینی، بالارفتن فعالیت‌های صنعتی و تخریب جنگل‌ها و منابع طبیعی، عواملی تأثیرگذار بر تغییر اقلیم شدند. در این میان، شینا انصاری، مدیرکل محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران، مدیریت شهر‌ها با رویکرد انسان‌محوری، کاشت درختان و گسترش فضای سبز، کاهش مصرف منابع ازجمله آب و انرژی و مصرف بهینه آنها، کاهش مصرف کاغذ و در پی آن کاهش قطع درختان را ازجمله اقدامات لازم در راستای حفاظت از منابع طبیعی می‌داند.
فیروزکوهی‌ها هم کولر دارند
تغییراتی که در روددره‌های تهران طی دهه‌های گذشته رخ داده هم عاملی برای تغییر اقلیم به‌حساب می‌آیند. علیجانی، اقلیم‌شناس می‌گوید: «طی دوره‌ای با تغییر پوشش گیاهی روددره‌هایی مثل کن و با ریختن سیمان و بتن در آنها برای شیک‌شدن و تبدیل‌شدن به بوستان، بخشی از ریه‌های تنفسی تهران از بین رفت. یادم هست که کارشناسی از شهرداری چند سال پیش در جلسه‌ای صراحتا می‌گفت که از این اقدام پشیمان هستیم و کار اشتباهی بود.»
او تأکید می‌کند باید طوری زندگی کرد که طبیعت باقی بماند وگرنه سال‌های بعد اثر تغییر اقلیم بیشتر نمود پیدا می‌کند و هوا گرم‌تر می‌شود. بر همین اساس احیای روددره‌ها در دوره فعلی مدیریت شهری در دستور کار قرار گرفته است.
به‌نحوی که پیروز حناچی، شهردار تهران از احیای بخش پایین‌دست روددره کن خبر داد. اجرای طرح اکولوژیک روددره فرحزاد نیز اقدامی دیگر به‌شمار می‌رود که به بهبود جریان باد در شهر کمک می‌کند. از آن‌سو نباید فراموش کرد که اتکا به خودروی شخصی در تردد‌ها هم نقشی غیرقابل کتمان در افزایش دما دارد.
علیجانی در این خصوص می‌گوید: «با افزایش شهرنشینی، پدیده گرمایش جهانی رخ می‌دهد. برای همین شهروندان ناچار به استفاده زودتر و بیشتر از کولر برای خنک کردن فضای داخل ساختمان و خودرو هستند، اما این، عاملی خواهد بود برای افزایش دمای محیط بیرون؛ تا جایی که زمانی ساکنان فیروزکوه نیازی به استفاده کولر در فصل تابستان نداشتند، اما افزایش گرمای شهری بر پیرامون اثر گذاشته و اکنون فیروزکوهی‌ها هم کولر دارند.»
در برابر تغییرات آب و هوایی تاب‌آور شویم
شینا انصاری، مدیرکل محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران:
جزیره گرمایی شهر به افزایش دمای فضای انسان ساخت شهری اشاره دارد. این پدیده که از پیامد‌های گسترش شهرنشینی است، امروزه به مسئله‌ای بسیار بااهمیت در اقلیم‌شناسی شهری تبدیل شده است. بی‌توجهی کافی به عناصر طبیعی مؤثر در فرایند برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های شهری، پیامد‌های زیست‌محیطی متعددی به همراه دارد که ازجمله آنها پدیده جزیره گرمایی است که از تمرکز فعالیت‌های انسانی و از تغییر نوع پوشش سطحی ناشی می‌شود. امسال فعالیت ضعیف سامانه‌های بارشی و کاهش ۴۳ درصدی بارش کل کشور از میانگین بلندمدت به وضوح از تشدید گرمایش در کشور و به‌تبع آن شهر‌های بزرگی، چون تهران حکایت دارد.
حتی اگر آنچه به‌عنوان «تغییر اقلیم» می‌گوییم، چیزی بیشتر از نوسانات اقلیمی نباشد، تغییر زمانی و مکانی پارامتر‌ها ولو اینکه مقدار متوسط همان پارامتر تغییر چندانی نکرده باشد هم درخور تامل است. پایان زودتر از موعد زمستان در سال گذشته، گرمای زودهنگام بهاری و کاهش نزولات جوی ازجمله رخداد‌های قابل‌مشاهده است.
اثرات این تغییرات در کلانشهر‌ها بیش از پیش قابل توجه است. بارگذاری بیش از توان اکولوژیک درشهر‌های بزرگ از یک‌سو باعث شده است تا این شهر‌ها به‌عنوان منابع مهم انتشار گاز‌های گلخانه‌ای، خود موجب تشدید گرمایش زمین شوند و از سوی دیگر، محیط‌زیستی شکننده و آسیب‌پذیر را در مقابل مخاطرات ناشی از شوک‌ها و تنش‌های اقلیمی متحمل شوند. از این رو، زمان آن رسیده که شهر‌ها با ابزار‌های مناسب برای روبه‌رو شدن با اثرات تغییر اقلیمی آماده شوند.
ایجاد «شهر‌های تاب‌آور» یکی از راهکار‌ها برای تحقق سازگاری با تغییرات آب و هوایی است. تاب‌آوری به مفهوم افزایش ظرفیت انطباق شهر‌ها و میزان انعطاف‌پذیری در مقابله با کاهش اثرات اقلیمی است. همچنین توجه به کاربری اراضی، تناسب پهنه‌های کاربری از منظر تبادل جریانات هوایی به‌خصوص توجه به ۷ روددره شهر تهران به‌عنوان کریدور‌های اصلی جریان هوا و ممانعت از ساخت و ساز‌هایی که منجر به قطع جریان هوا و انباشت گرما می‌شود، حفظ درختان و باغات موجود و توسعه فضا‌های سبز سازگار با اقلیم ازجمله راهکار‌هایی هستند که می‌توانند به جلوگیری از تشدید جزایر گرمایی در تهران کمک کنند.