عملکرد دولت در حوزه محیط‌زیست؛ از وعده احیای دریاچه ارومیه تا مقابله با آلودگی هوای کلانشهر‌ها
- روزنامه جام جم نوشت: امروز در تقویم جهانی با نام روز زمین پاک شناخته می‌شود. روزی برای افزایش آگاهی و قدردانی نسبت به محیط‌زیست. سازمان حفاظت محیط‌زیست هم همپا با این روز جهانی، شعار «احیای زمین، افزایش بهره‌وری برای توسعه پایدار» را انتخاب کرده است.
اما بهانه ما برای این روز نگاهی به عملکرد دولت در حوزه محیط‌زیست است، عملکردی که هر قدر خود دولت به آن افتخار می‌کند، کارشناسان حوزه محیط‌زیست آن را فاجعه‌بار می‌خوانند. دولت خودش را «محیط‌زیستی‌ترین» دولت تاریخ می‌داند و دوستداران محیط‌زیست این عنوان را «محیط نیستی»ترین دولت می‌خوانند. کفه سنگین ترازو، اما باتوجه به استدلال‌های هر دو طیف، به سمت مخالفان عملکرد دولت سنگین‌تر است.
مصداق‌ها برای عملکرد ضعیف آنقدر زیاد است که حتی در یک گزارش جمع و جور نمی‌گنجد. در این میان سایت سازمان حفاظت محیط‌زیست دولت یازدهم ۱۰ وعده انتخاباتی دولت در حوزه محیط‌زیست را فهرست کرده است، ۱۰وعده‌ای که البته به باور خود، آن‌ها را محقق کرده است. اما از همان صدر این فهرست تا ذیل آن نشانه‌های گاه به گاه بسیاری در رابطه با عدم تحقق وعده‌های دولت دیده می‌شود.
از مهم‌ترین و نمادین‌ترین وعده دولت که همانا احیای دریاچه ارومیه باشد، بگیرید تا مقابله با آلودگی هوای کلانشهر‌ها و جلوگیری از تخریب جنگل‌ها. وعده‌هایی که نه‌تنها محقق نشدند، بلکه حالا در برخی از این حوزه‌ها در وضعیتی به مراتب بدتر از گذشته قرار داریم.
وعده: احیای دریاچه ارومیه
احیای دریاچه ارومیه از منظر فراوانی، یکی از پرکاربردترین وعده‌ها در سخنرانی‌های انتخاباتی حسن روحانی بوده است. پس از پوشیدن ردای ریاست جمهوری هم او اولین مصوبه دولت خود را به احیای این دریاچه اختصاص داد تا دل بسیاری از دوستداران طبیعت ایران به این اقدام خوش باشد. اما آیا این وعده پس از حدود هشت سال محقق شده است؟
محمدرضا فاطمی، کارشناس اکوبیولوژی آب و دریا معتقد است دولت در راستای احیای دریاچه ارومیه اقدام به اختراع دوباره چرخ کرده است. او می‌گوید: «برای احیای دریاچه ارومیه بیش از هر پروژه دیگری طرح و برنامه تکراری تعیین کردیم. تمام زمان را صرف برنامه‌ریزی‌های تکراری کردیم که از قبل مشخص بود. اما برای اجرای همان طرح و برنامه‌ها هیچ اراده‌ای وجود نداشت. از وعده تصفیه‌خانه‌ای که قرار بود تاسیس شود و نشد، بگیرید تا وعده افتتاح پروژه تونل انتقال آب از رودخانه زاب به دریاچه ارومیه، به عنوان شاخص‌ترین پروژه که همچنان اجرا نشده است.»
این کارشناس معتقد است مهم‌ترین وعده دولت در حوزه محیط‌زیست که همان احیای دریاچه ارومیه باشد، محقق نشده است. او می‌گوید اقبال دولت، ترسالی دو سال پیش بود که باعث بالا آمدن تراز آبی دریاچه شد و به شکل عجیبی دولت آن را پای عملکرد مثبت خود نوشت. تاثیر عملکرد دولت در بالا آمدن تراز آبی دریاچه را با عینک خوش‌بینی هم نگاه کنیم، یک یا دوسانت است و بقیه آن را باید پای بارش‌های خوب گذشته نوشت.
وعده: مقابله با آلودگی هوای کلانشهر‌ها
موضوع آلودگی هوای کلانشهر‌ها اگر ۱۰ سال پیش موضوعی ویژه حامیان محیط‌زیست بود، حالا تبدیل به یک مطالبه عمومی شده است. چراکه حالا برای بسیاری تاثیر هوای آلوده بر سلامتی مردم روشن‌تر از گذشته است. در فهرست وعده‌های دولتی، مقابله با آلودگی هوای کلانشهر‌ها از موارد پرتکراری است که از زبان رئیس دولت عنوان شده، اما چقدر توانسته در تحقق این وعده طی دو دوره ریاست جمهوری‌اش موفق باشد.
یوسف رشیدی، کارشناس این حوزه و استاد دانشگاه معتقد است دولت درمجموع، در این زمینه نتوانسته است به وعده‌هایش عمل کند. او می‌گوید: «در بخش‌هایی ما کیفیت ارتقای سوخت و استاندارد خودرو‌ها را داشته‌ایم، اما از سوی دیگر بحث مهمی همچون اسقاط خودرو‌های فرسوده بعد از ممنوعیت واردات خودرو به کلی مسکوت ماند و هیچ فکر و تدبیری برای آن صورت نگرفت و خودروساز‌های داخلی در این مساله اصلا کاری نکردند. در این حوزه کار‌های نمادین به جای کار‌های بنیادین صورت گرفت، بحث نصب فیلتر دوده روی خودرو‌ها که با اعتراض خودروساز‌ها و تایید دولت فراموش شد یا به عنوان مثال از پیش فکر نشده بود که مازوت با گوگرد کم تولید کنیم که بتوانیم صادر کنیم.»
وعده: مقابله با گرد و غبار
مناطقی از این سرزمین همچنان گرفتار ریزگردها هستند و کانون ریزگردها به‌واسطه خشکسالی‌ها همچنان در حال گسترش است. همین ماجرا هم بخشی از وعده‌های محیط‌زیستی دولت بوده، به‌ویژه وقتی رئیس دولت در شهری مثل اهواز سخنرانی انتخاباتی انجام می‌دهد، آن هم برای مردمی که با پوست و گوشت‌شان تاثیر ریزگردها را هر سال حس می‌کنند. این وعده، اما حتی به شکل آشکاری از سوی دولت نقض می‌شود، نمونه آشکار این نقض وعده در لایحه بودجه ۱۴۰۰ هویداست. لایحه‌ای که هیچ ردیف بودجه مشخصی برای مقابله با ریزگردها، برای آن مشخص نشده است.
معین‌الدین سعیدی، عضو فراکسیون محیط‌زیست مجلس هم معتقد است عملکرد دولت در حوزه ریزگردها قابل قبول نیست. او می‌گوید: «مشکل دولت تنها عدم تخصیص بودجه برای این بخش نیست و این دولت حتی باوری به کار‌های فرابخشی در این حوزه ندارد. ما همین حالا شاهد هستیم در منطقه سیستان به‌واسطه احداث سد کمال‌خان در افغانستان، مشکلاتی در بحث آب و افزایش ریزگردها خواهیم داشت. آیین‌نامه‌ای هم که از سوی سازمان محیط‌زیست با ۱۸ ماده تعیین شد، مبنی بر شناسایی و مقابله با کانون‌های ریزگردها که متاسفانه در عمل شاهد اجرایی شدن آن نبوده‌ایم. این ناکارآمدی تا حدی بوده که حتی گزاره‌هایی از سوی مسؤولان شنیده می‌شود، مبنی بر این‌که مردم باید با ریزگردها کنار بیایند! به نظرم عملکرد ستاد مقابله با ریزگردها به هیچ عنوان قابل قبول نبوده است.»
وعده: احیاء و بهبود وضعیت تالاب‌های کشور
در حالی کنوانسیون رامسر به عنوان اولین کنوانسیون محیط‌زیستی جهان، افتخارش به نام ایران سند خورده که در حال حاضر ایران یکی از بدترین وضعیت‌های تالابی در جهان را دارد. این‌که ایرانیان در نیم‌قرن پیش پرچم‌دار توجه به تالاب‌ها در جهان بودند و امروز وضعیت تالاب‌های‌شان تا این حد تاسف‌آور و ناامید‌کننده است، شرم‌آور است. در حال حاضر هیچ‌کدام از تالاب‌های ایران وضعیت خوبی ندارند؛ از گاوخونی گرفته تا بختگان و انزلی و مهارلو.
محمد درویش، فعال محیط‌زیست می‌گوید: «اگر گاوخونی در پایاب زاینده‌رود خشک‌شده، به این دلیل است که سازمان حفاظت محیط‌زیست نتوانسته حقابه تالاب‌ها را مقدم بر حقابه کشاورزی و صنعت، برای تالاب گاوخونی فراهم کند. اگر تالاب بختگان در استان فارس به همراه کمجان و طشک خشک شده، به دلیل این است که ما اجازه داده‌ایم تا همزمان سد‌های درودزن، ملاصدرا و سیوند ساخته شود و شریان حیاتی دو رودخانه کر و سیوند قطع شود.»
به باور او «چیزی که خیلی عیان است کوتاهی سازمان حفاظت محیط‌زیست، درباره تامین حقابه لازم برای تالاب‌های کشور است. همین ماجرا در مورد دریاچه ارژن، دریاچه پریشان و نیز در مورد تالاب مهارلو صدق می‌کند و متاسفانه حاکمیت ایران، عملا به چیزی به‌نام حقابه محیط‌زیستی تالاب‌ها وقعی نگذاشته است.»
وعده: جلب مشارکت مردم در حفاظت از محیط‌زیست
گستردگی حوزه محیط‌زیست، سبب شده که مطالبات فعالان این حوزه نیز از دولت گسترده باشد. به طوری که گفته می‌شود در فراخوان چندین سال پیش دولت روحانی از سازمان‌های مردم‌نهاد و فعالان محیط‌زیست، برای ارسال مطالبات خود به طور مکتوب ۱۱ هزار مطالبه به دفتر مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط‌زیست رسیده است. اما چقدر دولت در جلب مشارکت مردم توانسته است موفق باشد؟ پژوهشی که چند سال پیش در دانشگاه شهید بهشتی در این حوزه صورت گرفته، نشان می‌دهد سازمان‌های دست‌اندرکار، ظرفیت و مهارت لازم را برای جلب مشارکت مردمی ندارند و از سویی دیگر قوانین شفاف و جامعی هم برای حمایت از مشارکت مردمی در کشور تدوین نشده است. نشانه آشکار دیگر در ناموفق بودن دولت در حوزه جلب مشارکت‌های مردمی هم این که در سازمان حفاظت محیط‌زیست دفتری به نام دفتر مشارکت‌های مردمی وجود داشت که آن را هم عیسی کلانتری، رئیس این سازمان تعطیل کرد!
وعده: رعایت الزامات زیست‌محیطی در دولت
حرف زدن از تعهد دولت در برابر محیط‌زیست در مورد دولت تدبیر و امید به شوخی می‌ماند. از اصرار عجیب و لجوجانه‌اش در موضوع انتقال آب بگیرید تا تمام ضربه‌هایی که به نام توسعه بر طبیعت ایران وارد کرد، به همین دلیل است که باور داریم اعتقاد به تحقق این وعده، فقط یک شوخی تلخ است.
محمد درویش می‌گوید: «ما در همه مؤلفه‌های حوزه محیط‌زیست سقوط کرده‌ایم. از حوزه تنوع زیستی و حوزه آلودگی هوا گرفته تا آلودگی خاک، فرسایش خاک، منابع آبی و. البته در برخی حوزه‌ها رکوردشکن هستیم. در فرونشست زمین به دلایل متعدد؛ از جمله برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی رکورددار جهان هستیم. در حوزه بیابان‌زایی و تالاب‌زدایی نیز رکورد در اختیار ماست.»
وعده: اصلاح الگوی مصرف آب
«مشکل کم‌آبی کشور جدی است. باید با اصلاح الگوی مصرف و اصلاح الگوی کشت، از منابع آب کشور حفاظت کنیم» این توییت چهار سال پیش معاون‌اول رئیس‌جمهوری دولتی است که مدعی است توانسته وعده اصلاح الگوی مصرف آب را محقق کند! دولتی که به جای تحقق همین وعده، مدام به دنبال طرح‌های مخرب و خیال‌پردازانه‌ای همچون انتقال آب دریای عمان به مشهد و انتقال آب دریای خزر به سمنان بوده است. تنها زمانی موضوع اصلاح الگوی مصرف آب برای دولت تدبیر و امید اولویت شد که جامعه گرفتار یک بیماری همه‌گیر به نام کرونا بود که در آن مصرف درست آب به دلیل رعایت اصول بهداشتی، مهم به نظر می‌رسید. آذرماه سال گذشته بالاخره هیات وزیران به پیشنهاد وزات نیرو درخصوص بهینه‌سازی مصرف آب و تشویق مشترکان کم‌مصرف خانگی این لایحه را تصویب کرد تا عملا اولین گام مهم دولت در تحقق وعده خود، در ماه‌های پایانی دولت به‌اجبار رقم بخورد.
وعده: احیای شورای‌عالی حفاظت محیط‌زیست
بسیاری معتقدند که جایگاه و ساختار سازمان حفاظت محیط‌زیست در کشور، یکی از مشکلات این سازمان در انجام ماموریت‌هایش است. به همین دلیل آن‌ها باور داشتند احیای شورای‌عالی حفاظت محیط‌زیست توانسته بسیاری از این مشکلات را حل کند. اگر مساله تخریب‌ها در محیط‌زیست کشور را بررسی کنیم، بخش قابل توجهی از این تخریب‌ها، اتفاقا توسط دستگاه‌های اجرایی و نهاد‌های دولتی صورت می‌گیرد.
یعنی تصمیماتی که اتخاذ می‌شود، کمتر با مصالح محیط‌زیست کشور سازگار است. در همین شرایط و قوانین موجود، یکی از راهکار‌های برون‌رفت از چنین وضعیتی، احیای شورای‌عالی حفاظت محیط‌زیست است. چراکه در شورای‌عالی حفاظت محیط‌زیست، افرادی از بیرون بدنه دولت، اعم از نماینده سازمان‌های مردمی و چهره‌های دانشگاهی حضور دارند و در چنین شرایطی، فرآیند تصمیم‌گیری معتدل خواهد شد. هر چند این قصه منتقدانی هم دارد، منتقدانی که باور دارند جلسات این شورا منظم برگزار نمی‌شود و نتوانسته عملا به کم شدن مشکلات کمکی نکرده است.