کدام آلاینده‌ها موجب آلودگی پنهان خاک می‌شوند؟

_ روزنامه رسالت نوشت: یک دهه از تدوین «لایحه جامع خاک» می‌گذرد، اما همچنان مسئله خاک در کشور با بی‌توجهی و بی‌مهری مسئولان مواجه است. بدون‌شک اگر این لایحه عملیاتی شود بسیاری از مشکلات در این بخش برطرف خواهد شد. خاک، اسکلت مسائل جامعه بوده و یکی از ارزشمندترین منابع هرکشور به شمار می‌رود، اما متأسفانه در ایران فاقد متولی است، اگرچه معاونت آب‌وخاک سازمان جهاد کشاورزی مسئولیت آب‌وخاک را به عهده دارد، اما در مدیریت خاک کشور اقدام مؤثری انجام نداده است.  

 

آلودگی خاک به‌عنوان یکی از معضلات زیست‌محیطی عمده در دنیا شناخته می‌شود و قطعا بدون داشتن خاک سالم حیات وزندگی روی زمین امکان‌پذیر نخواهد بود، چراکه ۹۵درصد غذای انسان از زمین حاصل می‌شود؛ بنابراین برنامه‌ریزی برای  داشتن خاکی سالم و تولیدکننده، لازمه بقای انسان است.  

 

ورود مواد، ارگانیسم‌های زیستی  یا انرژی به درون خاک سبب تغییر کیفیت خاک می‌شود، همین مسئله باعث می‌شود که خاک از حالت طبیعی خود خارج و آلوده شود. منابع مختلف ایجاد آلودگی مانند نشت از صنایع مختلف، لوله‌های انتقال ترکیبات نفتی، فلزات سنگین، ضایعات صنعتی و ... باعث کاهش کیفیت خاک، گسترش در سطح آب‌های زیرزمینی و بروز سایر مشکلات محیط زیستی می‌شود.

 

آلودگی خاک خطری پنهان محسوب می‌شود به‌طوری‌که کیفیت زندگی ما به کیفیت خاک بستگی دارد. اگر سطح زمین از خاک پوشیده نبود بی‌شک هیچ موجود زنده‌ای در این سیاره وجود نداشت. بی خاک گیاهان نمی‌توانند رشد کنند و در این صورت، انسان و سایر حیوانات حتما بی‌غذا می‌ماندند.  

 

خاک طی مدت‌زمان طولانی و تحت تأثیر عوامل و شرایط خاصی به وجود می‌آید. کنش و واکنش‌های طبیعی برای تشکیل خاک بسیار به‌کندی صورت می‌گیرد و به‌طور متوسط ۷۰۰ سال زمان لازم است تا طی مراحل مختلف یک سانتیمتر خاک زراعی و یا خاکی که توانایی پرورش گیاهان را داشته باشد به وجود آید و گاهی به وجود آمدن یک سانتیمتر خاک تا ۴ هزار سال طول می‌کشد. این امر به‌خوبی عمق خسارت وارده به منابع خاک و لزوم توجه بیشتر به حفظ این ذخایر را نشان می‌دهد.  

 

آلاینده‌های صنعتی شامل کلیه آلاینده‌هایی است که توسط فعالیت کارخانه‌ها و کارگاه‌ها وارد خاک می‌شود. این پسماند‌ها شامل پسماند‌های صنایع فولاد، نیروگاه‌ها، صنایع شیمیایی، صنایع ذوب‌آهن، صنایع فلزکاری، صنایع نفت (استخراج و پالایش)، صنایع چوب، سلولز و کاغذسازی، صنایع چرم و صنایع مواد غذایی است.

 

در اکثر شهر‌ها شاهد هستیم که پساب‌های کارخانجات به رودخانه‌ها ریخته می‌شود. باید دانست که این مسئله علاوه بر آلودگی آب‌های سطحی و آلودگی خاک به آلوده شدن منابع زیرزمینی نیز منجر می‌شود. دود و آلاینده‌هایی که به‌صورت گاز و بخارات سمی از دودکش‌های عظیم کارخانه‌ها بیرون می‌آید، علاوه بر آلودگی‌های هوای شهر‌ها و ایجاد مشکلات تنفسی برای انسان‌ها، باعث تشکیل باران اسیدی می‌شود و نتیجه آن آلودگی خاک می‌باشد. از اثرات زیانبار باران‌های اسیدی می‌توان به  اختلال فعالیت‌های بیولوژیک خاک، اثرات سمی بر گیاهان و اثرات زیانبار بر انسان در اثر ورود مواد به زنجیره غذایی اشاره کرد.

 

مواد نفتی و مشتقات آن دومین گروهی هستند که سبب آلودگی خاک می‌شوند. هرقدر مواد نفتی به عمق بیشتری از خاک نفوذ کنند، رفع آلودگی مشکل‌تر و هزینه پاک‌سازی آن چند برابر خواهد بود. آلودگی‌های نفتی پیامد اجتناب‌ناپذیر افزایش سریع جمعیت و فرآیند صنعتی شدن است.

 

یکی از دلایل آلودگی خاک مالچ پاشی با مواد نفتی به‌منظور کاهش ریزگرد‌ها می‌باشد. تهیه مالچ نفتی و پاشیده شدن آن بر روی خاک می‌تواند خطرات جبران‌ناپذیری از قبیل گرم شدن زمین، آلودگی خاک و از بین رفتن موجودات و گیاهان آن منطقه و…  در پی داشته باشد.

 

ما خاک را زباله‌دانی بزرگ می‌پنداریم و زباله‌ها را به خاک می‌سپاریم. زباله‌ها یکی از مهم‌ترین منابع آلودگی خاک محسوب می‌شوند. شیرابه زباله‌ها می‌تواند به داخل زمین نفوذ کرده و منابع آبی را نیز آلوده کند. این در حالی است که همه کشور‌های پیشرفته زباله‌ها را طلای کثیف می‌نامند و با بازیافت و تولید کمپوست به زباله‌ها ارزش‌افزوده می‌دهند.

 

پتانسیل آلودگی فضولات آلی اعم از خانگی یا روستایی، بالا بوده و می‌تواند به‌عنوان یکی از عوامل مؤثر آلوده‌کننده منابع آب، خاک و در شرایطی هوا به‌شمار آید. از معایب به‌کارگیری خاک به‌عنوان انبار فضولات آلی می‌توان به آلودگی خاک ناشی از فلزات سنگین و دیگر عناصر سمی محتوای آن‌ها، آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی اشاره کرد.  

 

از آلاینده‌های کشاورزی مؤثر در آلودگی خاک می‌توان استفاده بیش‌ازحد سموم و کود‌های کشاورزی، آنتی‌بیوتیک‌ها و هورمون‌ها در دام و آبیاری مزارع با فاضلاب‌های آلوده را نام برد. مصرف غیربهینه کود‌های شیمیایی و سموم دفع آفات نباتی با تجمع فلزات سنگین، ترکیبات آلی پایدار و … خاک را آلوده می‌سازد.  

 

آنچه که مصرف انواع کود و سموم نامرغوب را نگران‌کننده می‌کند علاوه بر تأثیر آن بر سلامت محصولات مصرف‌کنندگان، تأثیر این سموم در خاک است تا جایی که این خاک‌ها تحت تأثیر این سموم خاصیت تولیدی خود را ازدست‌داده و تا سالیان طولانی سلامت غذایی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند.

 

یکی از نگرانی‌های مهم امروز بشر آلودگی خاک‌های کشاورزی با انواع آلاینده‌های شیمیایی، مخصوصا فلزات سنگین است که ازجمله چالش‌های مهم توسعه کشاورزی و درنتیجه توسعه روستایی به شمار می‌رود. این آلاینده‌ها با استفاده از انواع کود‌های آلی و شیمیایی، پساب‌های شهری، آفت‌کش‌ها، حشره‌کش‌ها، علف‌کش‌ها و بسیاری دیگر از فرآیند‌های کشاورزی که به‌طور محلی بر خاک اثر می‌گذارند، به‌طور بالقوه توسعه کشاورزی و روستایی را با مشکل روبه‌رو خواهد کرد.  

 

همچنین از ۱۶۵ میلیون هکتار وسعت کشور، تنها حدود ۷۶ میلیون هکتار آن دارای خاک است و ایران با داشتن رتبه ۱۸ ازلحاظ وسعت خاک قابل‌کشت، فقیر محسوب می‌شود و تنها ۱۱ درصد سطح کشور و ۲۴ درصد خاک‌های کشور را خاک‌های قابل‌کشت تشکیل می‌دهند. همین منابع اندک خاک به اشکال گوناگون به لحاظ کمی و کیفی دارای روند قهقرایی است. تغییر کاربری اراضی حاصلخیز، فرسایش خاک، قاچاق خاک، گسترش شوری، کاهش بنیه حاصلخیزی، فقر مواد آلی خاک، روش‌های نامناسب شخم و عملیات زراعی، فقدان قوانین و ضوابط برای استفاده مناسب و جلوگیری از تخریب و آلودگی خاک، ورود آلاینده‌ها به خاک، فرونشست و اثرات ناشی از تغییر اقلیم، ازجمله مسائلی هستند که کمیت و کیفیت منابع خاک را تهدید می‌کنند.