سال سخت آبی به روایت آمار

 

آمار‌های مقدماتی دفتر مطالعات پایه منابع آب وزارت نیرو نشان می‌دهد از ابتدای سال آبی جاری (اول مهر ۱۳۹۹) تا شامگاه ۲۳ فروردین ۱۴۰۰ میانگین ارتفاع ریزش‌های جوی در ایران به ۱۲۵ میلی‌متر رسیده که این میزان در مقایسه با ۲۶۰ میلی‌متر در دوره مشابه سال آبی گذشته ۵۲ درصد و نسبت به میانگین ۱۹۵ میلی‌متری بارندگی در دوره‌های مشابه ۵۲ سال اخیر ۳۶ درصد کمتر است. شرایط نامساعد بارندگی در بهار سال آبی جاری به‌گونه‌ای است که حتی بهبود ۵ درصدی اختلاف بارندگی با سال آبی قبل در اثر بارندگی‌های اسفندماه گذشته نیز نتوانست تغییر اثرگذاری در ماجرا داشته باشد و حالا اختلاف بارندگی امسال نسبت به دوره مشابه در سال آبی قبل، از ۳۵ درصد در اسفند ۹۹ به ۵۲ درصد در بهار ۱۴۰۰ افزایش یافته است.

 

صادق ضیائیان، مدیرکل پیش‌بینی و هشدار سازمان هواشناسی معتقد است: عمده بارش‌های کشور، در اغلب نقاط، معمولاً در فصول پاییز و زمستان انجام می‌شود و در فروردین‌ماه هم بخشی از بارش‌ها در کشور انجام می‌شود؛ در این راستا با درنظر گرفتن آنچه از پایان سال آبی جاری (۳۱ شهریور ۱۴۰۰) باقی مانده، مشخص است که بارش‌های زیادی در این دوره نخواهیم داشت.

 

ضیائیان، به فارس می‌گوید: طبق استاندارد بارندگی سال‌های قبل، سهم بارندگی‌های اردیبهشت‌ماه ۸ درصد از کل بارندگی‌های سال، سهم بارندگی‌های خردادماه معادل ۳ درصد از کل بارندگی‌های سال است و کل سهم بارندگی‌های تابستان کشور ۳ درصد از کل بارندگی‌های سال است، او می‌افزاید: اگر در ادامه سال آبی شرایط بارندگی کمتر از نرمال نباشد، کل سهم بارشی بلندمدت اقلیمی کشور در این دوره حدود ۱۵ درصد است که در خوش‌بینانه‌ترین حالت حتی اگر این ۱۵ درصد بارندگی هم محقق شود، با کاهش زیادی در میزان بارش سال زراعی مواجه خواهیم بود.

 

بهبود قابل‌توجه بارندگی در ۳ سال گذشته باعث شد حتی مناطقی که دچار تنش آبی شدید بودند، فرصتی برای احیای کشاورزی پیدا کنند، اما حتی این بارش‌های قابل‌توجه نیز نتوانست کسری تراز آبی سد‌ها را برطرف کند. حالا در شرایطی که دوباره ناقوس خشکسالی به صدا درآمده است، متولیان حوزه آب مجبور به اتخاذ سیاست‌های انقباضی برای حفظ ذخایر استراتژیک آب در مخازن سد‌ها هستند. این ماجرا به حدی جدی است که مثلاً برای رهاسازی حقابه دریاچه تازه احیای شده ارومیه نیز حساب‌وکتاب سختگیرانه‌تری شده است.

 

چندی پیش، مسعود تجریشی، مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه به رسانه‌ها گفت: در حوضه‌های آبریزی مثل دریاچه ارومیه که دارای سد هستند، وزارت نیرو آب را پشت سد‌ها نگه می‌دارد و براساس توافق‌های انجام شده در زمان مشخصی آب را به سمت دریاچه رها می‌کند؛ اما امسال تمام سد‌های حوضه دریاچه ارومیه را بسته و اجازه نداده‌اند که آب به دریاچه ارومیه برسد.

 

به‌گفته او، حقابه دریاچه ارومیه در سال آبی -۱۴۰۰، ۱۳۹۹ بالغ بر ۶۴۰ میلیون مترمکعب برآورد شده بود که از این میزان فقط حدود ۱۶۰ میلیون مترمکعب به دریاچه ارومیه پرداخت شده است. همچنین خبر‌ها حاکی از این است که با منفی شدن تراز آبی سد زاینده رود به‌عنوان یکی از مهم‌ترین سد‌های فلات مرکزی ایران، رهاسازی آب برای کشت بهاره دشت شرقی اصفهان منتفی شده و کشاورزان این مناطق که سال‌هاست در جست‌وجوی حقابه از دست رفته خود هستند، حداقل باید تا فرارسیدن پاییز ۱۴۰۰ منتظر بهبود شرایط سد زاینده‌رود و دریافت آب باشند.

 

در این میان، کشاورزی کشور نیز در اغلب مناطق با چالش کم‌آبی مواجه شده که اصلی‌ترین پیامد آن افت قابل‌توجه محصول خواهد بود. تبعات خشکسالی ۱۴۰۰ به‌قدری جدی است که برخی از کارشناسان و فعالان حوزه کشاورزی معتقدند امسال تولید گندم کشور به نصف می‌رسد و شرکت بازرگانی دولتی احتمالاً قادر به خرید ۵ میلیون تن گندم نیز نخواهد بود. مسعود حقیقت، مدیرکل مرکز پایش هواشناسی کشاورزی کشور نیز معتقد است: با توجه به کاهش بارندگی در کشور، سال ۱۴۰۰ از دیدگاه سازمان هواشناسی، سالی خشک است و کشاورزان باید میزان مصرف آب در مزارع و همچنین مقابله با آفت‌ها را مدیریت کنند.

 

۳ سال پیش بود که وزیر نیرو اعلام کرد ایران از نظر افت بارندگی‌ها در دومین سال خشک نیم‌قرن اخیر به سر می‌برد. این اظهارات رضا اردکانیان، در حالی بود که میانگین بارش‌های جوی ایران در سال آبی ۹۷ - ۹۶ به ۱۷۱ میلی‌متر رسیده و نسبت به میانگین دوره‌های مشابه ۵۰ ساله با کاهش ۳۱.۷ درصدی مواجه شده بود. براساس آمارها، سال آبی ۹۷ - ۹۶ پس از سال ۸۷ - ۸۶ که با کاهش ۴۳.۱ درصدی بارندگی نسبت به میانگین ۵۰ ساله مواجه شده بود در رتبه دوم کم‌باران‌ترین سال‌های نیم‌قرن اخیر قرار می‌گرفت؛ اما حالا در شرایطی که براساس برآورد‌های هواشناسی، فقط ۱۵ درصد از بارش‌های معمول سالانه تا پایان سال آبی جاری (۳۱ شهریور ۱۴۰۰) باقی مانده، حتی در خوش‌بینانه‌ترین حالت با تحقق این بارندگی‌ها نیز میانگین بارندگی کشور در سال آبی ۱۴۰۰ - ۱۳۹۹ از ۱۶۲ میلی‌متر فراتر نخواهد رفت و این یعنی، خشکسالی ایران در سال ۱۴۰۰ می‌تواند رتبه دوم و حتی اول فهرست خشک‌ترین سال‌های نیم‌قرن اخیر باشد.

 

بررسی‌ها نشان می‌دهد اگر کاهش ۵۲ درصدی بارش‌های جوی امسال، در حدود ۵‌ماه باقیمانده از سال آبی جاری نیز تکرار شود، آنگاه سال ۱۴۰۰ با تفاوت فاحشی نسبت به سال آبی ۸۷ - ۸۶ رتبه خشک‌ترین سال نیم‌قرن اخیر را به‌خود اختصاص می‌دهد. اظهارات مدیرکل، پیش‌بینی و هشدار سازمان هواشناسی حاکی از این است که امسال، جدای از شرایط نامساعد خشکسالی در اغلب نواحی کشور، استان‌هایی نظیر هرمزگان، کرمان، سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی که معمولاً بارندگی نامناسبی دارند، شرایط خاصی تجربه می‌کنند.

 

شاید تنها نقطه امیدوارکننده در خشکسالی ۱۴۰۰ این باشد که به لطف بهبود چشمگیر بارش‌های جوی در دو، سه سال گذشته، شرایط سد‌ها به‌مراتب بهتر از خشکسالی سال ۹۷ است و این موضوع، حتی درصورت شکست رکورد کم‌بارانی در سال ۱۴۰۰ می‌تواند تضمین‌کننده مهار تنش آبی در کشور باشد. به‌عبارت‌دیگر، ایران در سال آبی ۱۳۹۷ - ۱۳۹۶ در حالی دومین سال کم باران نیم‌قرن اخیر را تجربه می‌کرد که در یک دوره ۱۰ ساله قبل از آن نیز کشور با کاهش چشمگیر بارندگی مواجه بود و سد‌ها نیز قدرت همیاری برای عبور از خشکسالی را نداشتند، اما امسال، هرچند هنوز ذخایر آبی سد‌ها با حد مطلوب فاصله دارد، اما شرایط آن‌ها در قیاس با وضعیت بارندگی، چندان وخیم نیست. این مسئله کمک می‌کند عبور از کم‌آبی و کم‌بارانی با مدیریت مصرف آب امکان‌پذیر باشد.