توضیحات کارشناس طرح زنده‌گیری و تکثیر در اسارت یوزپلنگ
- اجرای طرح زنده‌گیری و تکثیر در اسارت یوزپلنگ که ماه گذشته با زنده‌گیری یک یوزپلنگ نر به نام فیروز، از طبیعت پارک ملی توران و انتقالش به محوطه‌ای محصور آغاز شد این روزها به پربحث‌ترین موضوع محیط زیستی تبدیل شده است. موضوعی که اهمیت آن از دو جنبه مطرح است: انتقادات فنی و پنهانکاری مسئولان محیط زیست سمنان که فیروز را مخفیانه زنده‌گیری کرده و تا چند روز پیش که ماجرا لو رفت، از اطلاع‌رسانی درباره این اقدام، خودداری کردند.
با توجه به اینکه نسل یوزپلنگ آسیایی به غیر از ایران در سایر کشورهایی که روزی زیستگاه این گونه بودند منقرض شده، سرنوشت اندک بازماندگان نسل این گربه نایاب که تنها در ایران باقی مانده‌اند از نظر ملی و بین‌المللی اهمیت ویژه‌ای دارد. در نتیجه در رابطه با جزئیات زنده‌گیری فیروز و برنامه‌های آتی طرح زنده‌گیری و تکثیر در اسارت یوزپلنگ، طی روزهای گذشته پرسش‌های بسیاری در فضای مجازی مطرح شده است که خبرنگار میزان آنها را طی گفت‌وگویی با یکی از کارشناسان طرح زنده‌گیری فیروز در میان گذاشت.
پویان بهنود، کارشناس تیم زنده گیری فیروز به میزان گفت: یوزپلنگ آسیایی همواره گونه مهمی برای حفاظت از تنوع زیستی در ایران شمرده شده و مرور منابع و گزارشهای قدیمی نشان از آن دارد که از سال ۱۳۳۸، یوزپلنگ، به عنوان گونه حفاظت شده اعلام شده و توجه خاصی را طی ۶۰ سال گذشته به خود اختصاص داده است. این در حالی است که هیچ یک از دیگر گونه های حیات وحش ایران، نتوانسته این مقدار توجه حفاظتی، عمومی و تخصصی را به خود اختصاص دهند.
وی افزود: با این حال، جمعیت یوزپلنگ طی ۶۰ سال گذشته، از کمتر از ۳۰۰ فرد در سال ۱۳۵۰ (به نقل از اسکندر فیروز) تا تعداد کنونی که بین ۲۵ تا ۵۰ فرد تخمین زده می‌شود کاهش یافته است. نکته قابل توجه آن است که طی شش دهه اخیر بیش از ۱۰ یوزپلنگ به دلایل مختلف زنده گیری شده و زیرنظر سازمان محیط زیست نگهداری شدند ولی زادآوری نداشتند.
بهنود ادامه داد: تا سال ۱۳۶۰، در منابع و گزارشها اشاره‌ای به برنامه تکثیر در اسارت برای یوزپلنگ آسیایی نشده است که شاید یکی از دلایل آن سهولت مشاهده یوز در طبیعت به خصوص در توران و زیستگاه‌های شمالی ایران بوده که این تصور را ایجاد کرده که یوز در شرایط امنی به سر می برد. اما از سال ۱۳۶۰ به بعد، پیشنهاد تکثیر یوزپلنگ آسیایی در اسارت حداقل در چهار نوبت توسط کارشناسان باسابقه پستانداران در استانهای مختلف از جمله فارس، آذربایجان غربی، اصفهان و سمنان پیشنهاد شد، اما متاسفانه به سرانجام نرسید تا اینکه با توجه به شرایط امروزِ یوز، این مهم در اسفند ۱۳۹۹ در استان سمنان محقق شد.
این کارشناس مدیریت و حفاظت تنوع زیستی با بیان اینکه درحال حاضر، کارشناسان، توافقی درخصوص تعداد یوز در ایران ندارند و آمار متفاوتی در این زمینه ارائه می‌شود گفت: براساس گزارش نهایی فعالیتهای پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی مي‌توان حداقل جمعیت یوز در کشور را ۲۰ تا ۵۰ فرد متصور شد. درمقابل، کارشناسان استانی دیدگاه‌هایی متفاوت داشته و در شبکه‌های مجازی نیز تعداد به مراتب کمتری از سوی علاقه‌مندان و محققان عنوان می‌شود.
بهنود درباره طرح زنده‌گیری و تکثیر در اسارت یوزپلنگ گفت: در حال حاضر، هدف مقطعی پروژه، زنده گیری فیروز و انتقالش به شرایط نیمه اسارت بود که با موفقیت اجرا شد. هدف نهایی هم این است که یوزهای زاده شده در اسارت، به طبیعت معرفی شوند تا جمعیت‌های یوزپلنگ آسیایی در زیستگاه‌های طبیعی کشور احیا شود.
وی یادآور شد: ماده یوزهایی که در اسارت نگهداری می‌شوند، در صورتی که در سال‌های نخست زندگی‌شان باردار نشوند، به سرعت توانمندی باروری خود را از دست داده و از لحاظ حفاظتی بی‌استفاده می شوند. بنابراین، سال‌های اولیه زندگی «ایران»، ماده یوز جوانی که از پارک پردیسان تهران به محوطه‌ای در پارک ملی توران منتقل شد مهمترین فرصت ما برای تکثیر در اسارت خواهد بود. بنابراین از آنجا که «کوشکی»، یوز نر مسنی که در مرکز تحقیقات یوزپلنگ در پارک ملی توران به سر می‌برد بعد از چند بار تلاش برای برقراری ارتباط و جفتگیری با «ایران» موفق نبود به منظور جلوگیری از بیهوده ماندن «ایران»، باید از طبیعت یوزپلنگ نر وحشی (فیروز) زنده‌گیری می‌کردیم.
بهنود ادامه داد: زنده گیری فیروز در حالی انجام شد که از همان ابتدای شروع فعالیت سایت تکثیر و پرورش یوزپلنگ آسیایی در قلب منطقه حفاظت شده توران، دوربین‌های مستقر شده توسط محیط بانان منطقه تصاویر یوزهای متعددی را ثبت و ضبط کردند که نتایج شناسایی تصاویر، حضور ۱۵ یوز شناسنامه شامل ۴ یوز نر، ۲ یوز ماده و ۹ یوزپلنگ با جنسیت نامشخص را از جمعیت ۲۵ فرد یوزپلنگ در منطقه نوید می‌داد.
کارشناس تیم زنده گیری فیروز افزود: در بین یوزهای نر شناسایی شده "فیروز" به دلیل سن بالا و در نتیجه آسیب‌پذیرتر بودن در برابر خطرات طبیعی بیشتر از یوزهای جوانتر مورد توجه اداره کل سازمان حفاظت محیط زیست استان سمنان و کارشناسان تیم زنده گیری قرار گرفت.
بهنود درباره روند زنده‌گیری فیروز گفت: در بازه زمانی بیش از ۶ ماه (از اواسط شهریور ۱۳۹۹ تا ۲۰ اسفند ۱۳۹۹) تیم زنده‌گیری روزها و ساعت‌های حضور فیروز را به دقت تحت نظارت و پایش قرار دادند. در روز ۲۷ اسفند ۹۹ تله‌های زنده‌گیری در نقاطی که به طور دقیق مورد بررسی قرار گرفته بودند نصب شدند و ۳ ساعت بعد از نصب تله‌ها در ساعت ۲۰:۴۵ فیروز از ناحیه دست چپ در تله قرار گرفت که تیم مجرب کارشناسی به همراه محیط بانان منطقه و دامپزشک معتمد سازمان (دکتر اکرامی) بلافاصله وارد عمل شده و فیروز در دقایق اولیه بدون هیچ آسیبی با استفاده از دارت، بیهوش و به آرامی مقید شده و در مدت کمتر از ۳۰ دقیقه به سایت تکثیر و پرورش یوزپلنگ‌های آسیایی انتقال یافت.
وی ادامه داد: در همان دقایل اولیه بعد از مقیدسازی فیروز، همه تله‌های نصب شده غیر فعال و جمع آوری شدند تا آثاری از حضور محیطبانان، کارشناسان و تله‌های زنده گیری در محل باقی نماند.
وی با بیان اینکه طرح زنده‌گیری و تکثیر یوزپلنگ آسیایی در شرایط نیمه اسارت شامل ۴ مرحله است گفت: اولین فاز اجرایی طرح، زنده گیری یوزپلنگ‌های وحشی است که درباره فیروز با موفقیت انجام شد. فاز دوم، جفتگیری یوزپلنگ‌ها و تولید مثل آنها در شرایط نیمه اسارت است. آموزش و بزرگ کردن توله‌ها در شرایط نیمه اسارت، فاز سوم طرح است و رهاسازی زاده‌ها و پایش آنها در طبیعت، چهارمین فاز اجرای طرح را شامل می‌شود.
کارشناس تیم زنده گیری فیروز در پایان گفت: لازم به ذکر است با توجه به سن بالای یوزپلنگ‌های نر وحشی و عدم حضور یوزپلنگ ماده در زیستگاه‌های جنوبی، در صورتی که زادآوری ایران و فیروز از موفقیت بالایی برخوردار باشد، به سازمان حفاظت محیط زیست پیشنهاد خواهیم کرد که برنامه زنده‌گیری یوزپلنگ‌های نر وحشی در زیستگاه جنوبی تدوین شود تا قبل از آنکه یوزپلنگ‌های نر وحشی در زیستگاه‌های جنوبی عمر طبیعی خود را سپری کنند، بتوانیم ژن آنها را در سایت تکثیر و پرورش یوزپلنگ حفظ کنیم و تنوع ژنتیکی بالایی در جمعیت نیمه اسارت به وجود آوریم. به هر حال اجرای این پیشنهادات مستلزم موافقت سازمان حفاظت محیط زیست خواهد بود.
در ادامه، پرسش‌های خبرنگار میزان و پاسخ‌های کارشناس گروه زنده‌گیری فیروز را می‌خوانید:
میزان: آیا یوزپلنگ‌های زنده‌گیری شده، به طبیعت بازخواهند گشت یا تا پایان عمر در اسارت باقی خواهند ماند؟
بهنود: این مهم در وهله اول مستلزم گذشت زمان و روند اجرای پروژه تکثیر در اسارت با حضور یوزپلنگ نر وحشی (فیروز) است. اما در نهایت در این خصوص سازمان حفاظت محیط زیست تصمیم خواهد گرفت.
میزان: مقصود از "شرایط نیمه اسارت" چیست و چه فرقی با "شرایط اسارت" دارد؟ در حال حاضر، فیروز در کدام شرایط است؟
بهنود: عمده ترین تفاوت "شرایط نیمه اسارت" با "شرایط اسارت" در مساحت محدوده اختصاص یافته، و استفاده از تمامی ملزوماتی است که شرایط را به شرایط زیستگاه جانور مشابه و نزدیک می‌کند. تمام شرایط سایت نیمه اسارت مانند زیستگاه طبیعی یوزها طراحی شده و تنها تفاوت آن با شرایط طبیعت این است که یوزپلنگ‌ها شبانه روز تحت نظارت و پایش قرار دارند. به همین دلیل یوزپلنگ‌ها تمامی رفتارهای طبیعی خود را در محیط نیمه اسارت همان‌گونه بروز خواهند داد که در طبیعت.
اما در "شرایط اسارت"، هیچ یک از "شرایط نیمه اسارت" محیا نبوده و جانور صرفا تحت کنترل خواهند بود.
در حال حاظر سایت تکثیر و پرورش یوزپلنگ های آسیایی در توران، در "شرایط نیمه اسارت" است و تمامی استانداردهای محیطی برای فضای تولید مثل، توسط سازمان حفاظت محیط زیست فراهم شده است.
میزان: آیا یوزپلنگ‌های زنده‌گیری شده برای گرفتن تخمک و اسپرم هم مورد استفاده قرار خواهند گرفت؟ غیر از اسپرم و تخمک چه نمونه‌های دیگری می‌توان از آنها گرفت که در آینده به تکثیر آنها کمک کند؟
بهنود: در زمان زنده گیری فیروز هیچ مورد نمونه گیری از حیوان انجام نشد، البته این موضوع مربوط به دامپزشکی حیات وحش و خارج از تخصص و اختیارات بنده است. قطعا تمام نمونه گیری‌ها با تصمیم و نظارت مستقیم سازمان حفاظت محیط زیست هم انجام خواهد شد.
میزان: یوزپلنگ‌ها یک بار هنگام زنده‌گیری بیهوش می‌شوند و یک بار هنگام نمونه گیری (و یک بار هم پیش از رهاسازی). به عنوان کارشناس طرح زنده‌گیری و تکثیر در اسارت این احتمال که بی‌هوشی‌های مکرر، برای سلامت یوزپلنگ‌ها مشکل‌ساز شده و خساراتی به بار آورد در نظر گرفته شده؟
بهنود: به این سوال نمی‌توانم پاسخ بدم، چرا که تاثیرات داروی بیهوشی خارج از تخصص بنده است و موضوعی کاملا تخصصی و مربوط به دامپزشکی حیات وحش می باشد.
میزان: تله‌های سیمی پاگیر که برای زنده‌گیری استفاده می‌شوند ممکن است آسیب‌هایی به یوزپلنگ‌ها وارد کنند؟
بهنود: تله‌های پاگیر (Snare Trap) در دسته امن‌ترین روش‌های زنده‌گیری گربه سانان و سگ سانان در اقصی نقاط جهان قرار دارند. تله های پاگیر به نحوی طراحی شده اند که فقط دست و یا پای حیوان در محدوده تله قرار میگیرد. قطعات ضامن و شوک گیر به نحوی عمل میکنند که با حرکت حیوان به هیچ وجه فشار و آسیبی به عضلات و اندام های حرکتی وارد نشده و حیوان در امن ترین شرایط مقیدسازی شود.
میزان: پشتوانه علمی این طرح و حامیان مالی آن چه کسانی هستند؟
بهنود: در خصوص پشتوانه علمی، این پروژه از مرحله صفر تا صد توسط سازمان حفاظت محیط زیست مدیریت می‌شود. مشاوران پروژه عموما کارشناسان مجرب ایرانی و برخی از بهترین محققان فعال در زمینه حفاظت و تکثیر در محیط نیمه اسارت یوزپلنگ در دنیا هستند. در خصوص پروژه زنده گیری یوزپلنگ نر وحشی (فیروز) تمامی اعضای تیم زنده گیری و دامپزشکی به صورت افتخاری و داوطلبانه شرکت داشتند. بحث مالی هم خارج از تخصص و اختیارات بنده است و اطلاعی ندارم.
بر اساس توضیحات این کارشناس طرح زنده‌گیری و تکثیر در اسارت یوزپلنگ از دیدگاه دست‌اندرکاران طرح تکثیر در اسارت یوزپلنگ، تولید مثل ایران و فیروز به معنای پایان طرح تکثیر در اسارت نیست. از نظر آنها این طرح زمانی به نتیجه دلخواه می‌رسد که پس از فیروز، یوزپلنگ‌های دیگر هم به منظور تولید مثل در اسارت، زنده‌گیری شوند تا توله‌های متولد شده در اسارت، از تنوع ژنتیکی رضایت‌بخشی برخوردار باشند.