منحصر به فرد‌ترین درخت‌های ایران
- درختان، این بلند قامتان سبز، گذشته از زیبایی وصف‌نشدنی که به مناظر طبیعی می‌دهند از مهم‌ترین ذخایر ژنتیکی گیاهی به شمار می‌روند. درختان می‌توانند عمری چند هزار ساله داشته باشند و بسته به شرایط محیطی‌شان، قرن‌های متمادی عمر کنند.
در ایران، قدیمی‌ترین درختان سرو و چنار هستند که همیشه توجه گردشگران داخلی و خارجی و علاقه‌مندان به طبیعت را به خود جلب کردند و از عوامل مهم برای رونق دادن به صنعت اکوتوریسم کشور هستند. به بهانه ۱۵ اسفند و در آستانه روز درختکاری نگاهی داریم به کهن سال‌ترین و مشهورترین درختان ایران که عمر هزار و حتی بالای هزار سال دارند. البته شایان ذکر است منابع موثقی درباره درختان کهن سال ایران وجود ندارد و درباره قدمت آن‌ها هم نظرات متفاوتی ارائه شده است.
تاریخچه شناسایی درختان کهن سال در ایران، قدمت زیادی ندارد و شاید ۲۰ یا ۳۰ سال است که به این حوزه توجه شده است. حدود دو هزار درخت کهن سال تاکنون در ایران شناسایی شده‌اند که از این تعداد، هزار درخت عمری بین ۳۰۰ تا ۳۰۰۰ سال دارند. در خور ذکر است درختان کهن سال می‌توانند به مطالعات تاریخ‌نگاری و اکولوژی کشور کمک کنند، چون می‌توان از روی دوایر درختان به تعداد سال‌های عمر آن‌ها پی برد و اطلاعاتی کسب کرد.
درختی که مارکوپولو از آن بازدید کرده است
چه درختی و کجا؟ سرو ابر کوه، یزد
سرو کهن سال شهرستان مهریز به سرو ابر کوه مشهور است که برخی آن را کهن سال‌ترین موجود زنده دنیا می‌دانند. دانشمند روس الکساندروف، عمر این سرو را بیش از چهار هزار و ۵۰۰ سال می‌داند، ولی پس از آن دانشمندان بازدید کننده از ژاپن و روسیه عمر درخت را تا ۷۰۰۰ سال تخمین زده‌اند.
این سرو کهن سال نهمین اثر طبیعی ثبت شده کشور در میانه محله تاریخی منگاباد در بافت قدیم و در جوار جاده ترانزیت تهران به بندرعباس قرار گرفته است. این موجود زنده دارای ارتفاعی بیش از ۳۰ متر و قطر ۷ متر است که به گفته اهالی محل به علت توفان شدید بخش زیادی از آن شکسته است. بنا بر عقیده بعضی از ساکنان، این درخت توسط زرتشت کاشته شده و از همین‌رو، این سرو با نام «سرو زرتشت» هم شناخته می‌شود.
سرو چند هزارساله یزد و منطقه اطراف آن به‌دلیل قرارگیری در مسیر جاده ابریشم و همچنین مسیر زیارتی مشهد، مورد تکریم است و امروزه هم برخی مراسم مذهبی در گرد این درخت برگزار می‌شود. «مارکوپولو»، جهانگرد و تاجر ونیزی، در کتاب خود به سرو ابرکوه اشاره کرده است. اوج شکوه این سرو پای در خاک را می‌توان در اواسط فصل بهار به تماشا نشست که پس از گذر این همه سال، هنوز بارور و سرسبز است. در خور ذکر است که سرو منگاباد هم دومین سرو کهن سال استان یزد واقع در شهرستان مهریز است.
سرو در شعر و آثار باستانی
کهن سال‌ترین درخت ایران، سرو‌ها هستند. سرو را نماد آزادگی و استقامت دانسته‌اند. تا آن جا که سعدی درباره آن می‌فرماید: «به سرو گفت کسی میوه‌ای نمی‌آری / جواب داد که آزادگان تهی‌دست‌اند». سرو همچنین در شعر حافظ هم تجلی یافته: «هرگز از یاد من آن سرو خرامان نرود». تصویر سرو در سنگ نگاره‌های تخت جمشید، طرح بته‌جقه و سرو خمیده در ظروف چینی طرح‌های تخت‌جمشید و سرو باستانی روی پارچه بته‌جقه از طرح‌های اصیل ایرانی، نشان‌دهنده قدمت این درخت است. نشان سرو را همچنین می‌توان در دیگر آثار باستانی ایران یافت.
محلی برای گردهمایی
چه درختی و کجا؟ درخت ارس، سمنان
کهن سال‌ترین درخت استان سمنان با دو هزار و ۵۰۰ سال قدمت و ۱۲ متر ارتفاع و بیش از ۲ متر قطر در شهر دیباج از توابع بخش مرکزی این شهرستان قرار دارد. این درخت که ارس نام دارد از گذشته تاکنون به عنوان محلی برای گردهمایی افراد بومی منطقه برای پختن آش نذری و ... بوده است. درخت گردوی کمان‌رستم با عمری ۱۳۰۰ ساله، دومین درخت کهن سال این استان است. ازدیگر درختان سن بالای سمنانی می‌توان به چنار سوخته واقع در شاهرود، چنار کهن سال امامزاده یحیی در شهمیرزاد و... اشاره کرد.
درخت آرامش‌بخش
چه درختی و کجا؟ سرو هرزویل، گیلان
سرو هرزویل با ارتفاع حدود ۳۰ متر و قطری نزدیک به ۴ متر هم اکنون یکی از سه اثر طبیعی استان گیلان است و در روستای هرزویل شهرستان رودبار هنوز در حال نفس کشیدن است. این درخت برای مردم آن منطقه از ارزش و محبوبیت ویژه‌ای برخوردار بوده و گفته شده است که دیدنش باعث آرامش می‌شود. ارزش این سرو به قدری زیاد است که ناصرخسرو قبادیانى از آن در سفرنامه خود یاد کرده است. قدمت سرو هرزویل بین هزار تا سه هزار سال تخمین زده شده. درخت «کنگُول باسکِم» در ارتفاعات شهرستان شفت معروف به درخت رحمت با قدمت هزار و ۷۰۰ سال از دیگر درختان کهن سال این استان است.
درختی دارای ۳ تنه
چه درختی و کجا؟ اُرس سرانی، خراسان‌شمالی
کهن سال‌ترین درخت ارس با قدمتی بین ۲۷۰۰ تا ۳۰۰۰ سال در منطقه سرانی در نوار مرزی شهرستان شیروان با ترکمنستان قرار دارد. این درخت دارای یک تنه کشیده و تنومند بوده که از ارتفاع حدود ۳ متری دارای سه تنه شده و به اطراف گسترده شده است. همچنین ارس درتوم در این استان هزار ساله است و سن ارس‌گرمه به ۱۲۰۰ و ارس استرخی به ۲۰۰۰ سال می‌رسد. می‌توان به درختان کهن سال گردو و چنار سوخته شهرستان اسفراین، چنار کتلی جاجرم، درخت صنوبر نظرعلی شهرستان شیروان و ... هم در این استان اشاره کرد.
شاخص‌ترین سرو خمره‌ای کشور
چه درختی و کجا؟ سرو فورگ، خراسان‌جنوبی
درخت سرو فورگ جزو شاخص‌ترین و قدیمی‌ترین سرو‌های خمره‌ای کشور است که قطر آن ۱۹۱ سانتی متر بوده و سن آن حدود ۱۲۰۰ تا ۱۳۰۰ سال تخمین زده می‌شود. روستای فورگ یکی از توابع شهرستان درمیان در استان خراسان جنوبی است که در فاصله ۱۲ کیلومتری جنوب شهر اسدیه (مرکز شهرستان) قرار گرفته است. جالب است بدانید بیش از ۱۰۰ درخت بالای هزار سال در استان خراسان‌جنوبی وجود دارد و مردم این استان با وجود شرایط اقلیمی گرم و خشک به دلیل حرمتی که برای درختان قائل می‌شوند، تاکنون این درختان را حفظ کرده‌اند. درخت بنه بیرجند، درختان بنه‌خوسف، سروروستای گسک، درخت بنه‌رچ و سرو خرو در شهرستان طبس و ... جزو درختان کهن سال این استان هستند.
درختی با ۲۰ فرزندش!
چه درختی و کجا؟ چنار نطنز، اصفهان
درخت چنار نطنز با قطری حدود ۵ متر، بین ۱۷۰۰ تا ۲۰۰۰ سال قدمت دارد. مقابل مسجد جامع نطنز، همچنان پا برجاست و ریشه در خاک دارد. این درخت کهن سال اکنون تبدیل به بیش از ۲۰ درخت چنار شده و در واقع درخت‌های فعلی، پاجوش‌های درخت اصلی بوده است. چنار بازار، چنار رهن، چنار روستای برزرود و چنار روستای طار پنج چناری هستند که به علت قدمت بالا و زنده بودن در این استان به ثبت ملی رسیده‌اند.
آسمان‌خراشی وسط جنگل
چه درختی و کجا؟ سرو کلانی، فارس
سرو کلانی نام درخت کهن سالی است که در روستای کلانی در ۲۸ کیلومتری شرق کازرون و در جنگل دشت برم واقع شده است. ارتفاع سرو کلانی حدود ۵۵ متر است که به قول امروزی‌ها، شبیه یک آسمان‌خراش در وسط جنگل است! قدمت این سرو را برخی از منابع ۵۰۰، برخی ۷۰۰ و برخی هم بیش از هزار سال تخمین زده‌اند. درختان سرو رستاق (با قدمتی نزدیک به یک قرن) و درخت کهن سال چنار برف‌دان هم از دیگر درختان کهن سال این استان هستند که ثبت ملی شده اند.
با قدمت و اصیل در وسط میدان
چه درختی و کجا؟ چنار خامنه و اسکو، آذربایجان‌شرقی
درختی کهن سال در شهر خامنه واقع در استان آذربایجان شرقی قرار دارد که قطر آن به ۵ متر و ۳۰ سانتی‌متر و ارتفاع آن به ۱۰ متر می‌رسد. عمر آن را هم ۱۷۰۰ سال تخمین زده‌اند. همچنین چنار ۱۲۰۰ ساله اسکو هم از کهن سال‌ترین درختان استان آذربایجان‌شرقی است. این درخت در میانه یکی از خیابان‌های شهر قرار گرفته و میدان این قسمت از شهر به سبب اهمیت وجود این درخت کهن سال به «سبزه میدان» معروف شده است. درخت چنار آذرشهر، چنار زاویه و ... از دیگر درختان با قدمت این استان هستند.
درختی که مردم به آن قسم می‌خورند
چه درختی و کجا؟ چنار باغوار، همدان
درخت چنار شهرستان تویسرکان با قدمتی بیش از دو هزار سال در حیاط یک مسجد و محله‌ای به نام باغوار قرار دارد. ارتفاع آن از سطح زمین ۲۵ متر و قطر آن ۱۵ متر است. در گذشته مردم تویسرکان، برای این درخت که نشانه‌ای از عظمت خداوند محسوب می‌شود، احترام قائل بودند و حتی به عنوان پیر مسجد باغوار به آن قسم یاد می‌کردند. به همین دلیل نگهداری از این درخت برای مردم این منطقه از اهمیت زیادی برخوردار بوده و هست. درخت گردوی ترخین‌آباد واقع در شهرستان اسدآباد، چنار‌های پیر کمربسته، شهرستان تویسرکان، درخت توت کهن سال دهستان هگمتانه، درخت توت امامزاده محسن در روستای وفرجین و ... از دیگر درختان کهن سال این استان هستند.
همنشین گنج و گوهر
چه درختی و کجا؟ سرو گوهردشت، البرز
سرو ۱۳۰۰ ساله گوهردشت تا سال ۱۳۶۵ سبز بوده، اما به مرور آثار خشکیدگی در آن نمایان شده است. در سال ۱۳۸۰ کارشناسان میراث فرهنگی این اثر ارزشمند را شناسایی کردند و از آن پس جزو آثار باستانی شهر کرج به شمار می‌آید. برخی‌ها می‌گویند در پای این سرو تاریخی، گنج و گوهر پیدا شده و دلیل نام‌گذاری گوهردشت هم همین است.
چشم‌نواز و در ارتفاع
چه درختی و کجا؟ ارس تخته مایان، خراسان‌رضوی
درخت ارس تخته مایان ۸ متر ارتفاع دارد و با قدمت ۲۰۰۰ ساله در نزدیکی روستای مایان از توابع شهرستان طرقبه، شاندیز در اطراف مشهد چشم‌انداز زیبایی در دامنه شمالی ارتفاعات بینالود دارد. سرو کهن سال مزار «سید قوام‌الدین نوق» و چنار کهن سال روستای کردیان شهرستان باخرز از دیگر موجودات زنده کهن سال این استان هستند که هر ساله گردشگران برای تماشایشان به این خطه سفر می‌کنند.
بلوطی منحصربه‌فرد
چه درختی و کجا؟ بلوط بیان‌دره، کردستان
در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان بانه و در روستایی به نام بیان دره که از توابع بخش ننور این شهرستان است، درخت بلوطی وجود دارد که بنا به تایید کارشناسان و همچنین آزمایش‌های انجام شده قدمتی حدود ۱۵۰۰ سال دارد و ارتفاع ۱۳ متری و قطری حدود ۷ متر هم از دیگر مشخصات این درخت منحصر به فرد است. گردوی کهن سال ملکشان علیا در سنندج، توت شیخ رش در نایسر، گردوی کانی گشه، چنار سروآباد، گردوی گزه سوتیاو در دیواندره، زبان گنجشک پیرمحمد، و ... از دیگر درختان قدیمی این استان هستند.
آسیب‌دیده، ولی سرپاست
چه درختی و کجا؟ چنار داین، مرکزی
درخت چنار کهن سال روستای داین با هزار و ۱۵۰ سال، از قدیمی‌ترین درختان استان مرکزی است که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. سازگاری با آب و هوای منطقه و وجود آب کافی از دلایل عمر طولانی این درخت محسوب می‌شود. درخت داین ۹ متر قطر و ۲۰ متر ارتفاع دارد و با وجود صدماتی که به آن وارد شده، تاج درخت هنوز گسترده و شاداب است. درخت چنار محلات، درخت توت امامزاده آستانه، درخت گردوی روستای دل آرام و ... از دیگر درختان تنومند و کهن سال استان مرکزی است.
ما و سونامی‌های درختکاری!
پاکستان کاشت ۱۰ میلیارد درخت، ایرلند ۴۴۰ میلیون، سومالی طرح هر خانه یک درخت و... را آغاز کرده اند دیگر پروژه‌های بزرگ جهانی کدام اند و ایران چه کرده است؟
گروه هشتگ- گیاهان تضمین کننده حیات زمین هستند به همین دلیل است که در کل جهان روزی به نام درختکاری در نظر گرفته شده است تا مردم به یاد داشته باشند باید از درختان مراقبت کرد و با هدف افزایش جنگل ها، اقداماتی را انجام دهند. جالب است بدانید که برنامه‌های درختکاری در کل دنیا به نحوی اجرا می‌شود و این موضوع نشان دهنده اهمیت محیط زیست در جهان است. در این گزارش می‌خواهیم به مناسبت ۱۵ اسفند که روز درختکاری است برنامه‌های بزرگ درختکاری در کشور‌های جهان را به شما معرفی کنیم و ببینیم که با همکاری دولت‌ها و ملت‌ها چه کار‌های بزرگی در این حوزه می‌توان انجام داد. پس با ما همراه باشید.
ایرلند - کاشت ۴۴۰ میلیون درخت در ۲۰ سال
اول بگوییم که ایرلند حدود ۶ میلیون نفر جمعیت دارد با این حال دولت این کشور طرحی بلندپروازانه برای مبارزه با تغییرات اقلیمی تعیین کرده که براساس آن در نظر دارد تا سال ۲۰۴۰ میلادی ۴۴۰ میلیون اصله درخت بکارد. سخنگوی اداره ارتباطات اقلیمی ایرلند در این باره اعلام کرده است که این برنامه اقدام اقلیمی متعهد به گسترش کاشت جنگل‌ها و مدیریت خاک به منظور اطمینان از کاهش انتشار کربن ناشی از کاربری اراضی طی دوره ۲۰۲۱ تا ۲۰۳۰ میلادی و سال‌های پس از آن است. در عین حال این کشور با کمبود زمین برای اجرای این طرح مواجه بوده و به همین دلیل دولت در حال ترغیب کشاورزان برای واگذاری برخی از زمین‌های خود برای ایجاد جنگل‌های جدید است.
هند - رکورد کاشت درخت در یک روز
یکی از پر جمعیت‌ترین کشور‌های جهان هم برای کاشت درخت برنامه‌های بزرگی داشته است. البته همین ابتدا بگوییم که در هند یک هفته در ماه را به درختکاری اختصاص می‌دهند و میلیون‌ها درخت در این هفته کاشته می‌شود. با این حال در تیر امسال در شمال هند بیش از ۲ میلیون نفر از مردم با رعایت فاصله اجتماعی به کاشت ۲۵۰ میلیون اصله درخت در یک روز اقدام کردند و با این کار رکورد بیشترین کاشت درخت در یک روز را به نام خود زدند. این برنامه، بخشی از طرح دولت برای مبارزه با بحران تغییرات اقلیمی است. هند متعهد شده تا سال ۲۰۳۰ پوشش درختی خود را به ۲۳۵ میلیون جریب برساند و این کار را از تیر امسال شروع کرده است. (هر جریب معادل ۷۴۰۴ متر مربع است.)
ترکمنستان - ۲۵ میلیون درخت در جشن بی‌طرفی
ترکمنستان هم تنها ۶ میلیون نفر جمعیت دارد و دولت این کشور در سال ۲۰۱۳ تصمیم گرفت ۳ میلیون اصله درخت در این کشور بکارد و آن را در آن سال اجرایی کرد، اما به تازگی هم در بیست و پنجمین جشن سالگرد بی طرفی ترکمنستان قرار شد ۲۵ میلیون اصله درخت دیگر بکارد. به همین دلیل به وزارت کشاورزی و محیط زیست دستور داده شده است که وزارتخانه ها، ادارات و دیگر ادارات در استان‌های مختلف و شهر عشق آباد به مقدار کافی نهال انگور و نهال سه ساله درختان میوه در اختیار بگذارند و همچنین نظارت بر کاشت و نگهداری آن‌ها داشته باشند. نکته قابل توجه این جاست که ۸۰ درصد از خاک ترکمنستان را کویر قره قوم تشکیل می‌دهد که یکی ازبزرگ‌ترین کویر‌های جهان به شمار می‌رود.
سومالی - هر خانه یک درخت
تجربه درختکاری در یکی از فقیرترین کشور‌های جهان هم بسیار جالب توجه بود. محمود مظفر، رئیس سابق سازمان امداد و نجات ایران در خصوص درختکاری در سومالی گفته: «در سومالی تجربه بسیار خوبی برای درختکاری وجود دارد، وقتی برای کمک رسانی قحطی به این کشور رفته بودیم مشاهده می‌کردیم که پایتخت آن یعنی موگادیشو، محیط زیست و درختکاری بسیار مطلوبی دارد. به طوری که اگر از بالای ساختمانی بلند به شهر موگادیشو نگاه می‌کردید تمام شهر سبز بود. وقتی از افراد علت آن را می‌پرسیدیم می‌گفتند دو دهه قبل رئیس جمهور این کشور دستور داد برای گرفتن پایان کار هر خانه‌ای باید صاحب آن خانه یک درخت بکارد و پس از ۲۰ سال شرایط به صورتی شده بود که هر منزلی دارای یک درخت یا باغچه کوچکی شده بود.»
پاکستان - سونامی کاشت جنگل
پروژه جاه‌طلبانه دولت پاکستان برای کاشت ۱۰ میلیارد اصله درخت که به سونامی کاشت جنگل مشهور شده است، از سال ۲۰۱۸ و به عنوان راهکاری برای مقابله با تغییرات جوی کره زمین و پیشگیری از عواقب آن آغاز شد. براساس این برنامه، پاکستان در یک دوره پنج‌ساله، در زمین‌های دولتی این کشور، ۱۰ میلیارد درخت خواهد کاشت. شیوع کرونا نه تنها ضربه‌ای به اجرای این پروژه نزد که به بیشتر شدن سرعت کاشت درخت هم کمک کرد. با شیوع کرونا میلیون‌ها پاکستانی بیکار شدند و دولت در ازای کاشت درخت به کسانی که به دلیل کرونا بیکار شدند حقوق می‌پردازد و با این کار هم پروژه کاشت نهال را با سرعت به پیش می‌برد و هم برای بیکار شده‌های کرونایی اشتغال ایجاد کرده است. دولت به کارگران استخدام‌شده در پروژه درختکاری، روزی ۵۰۰ تا ۸۰۰ روپیه (۳ تا ۵ دلار آمریکا) پرداخت می‌کند که البته کمتر از میزان دریافتی معمول آن‌ها پیش از کرونا بود.
وضعیت ایران در درختکاری
با وجود این که در کشور ما یک هفته با عنوان درختکاری وجود داشته و نیاز کشور به فضای سبز بسیار زیاد است، اما هیچ گاه پروژه بزرگی شبیه آن چه در کشور‌های دیگر برشمردیم، برای کاشت درخت کلید نخورده است و مسئولان فقط با تشویق مردم به دنبال کاشت درخت در کشور هستند این در حالی است که با نگاهی به تجربه کشور‌های دیگر برای کاشت چند میلیونی درخت در کشور به تعریف یک پروژه و پای کار آمدن نهاد‌های اجرایی نیاز است. شاید اگر دولتمردان متوجه شوند که با کاشت درخت، در دراز مدت صرفه جویی عظیمی در هزینه‌ها صورت می‌گیرد بیشتر به این کار تشویق شوند. معمولا دولت‌ها سالانه هزینه‌های هنگفتی برای آلودگی هوا در کلان شهر‌ها پرداخت می‌کنند که کاشت درخت می‌تواند آن را بسیار کاهش دهد.