مازوت رفت، ازن آمد

- روزنامه همشهری نوشت: تازه مشکل سوزاندن مازوت در فصل سرد به پایان رسیده که افزایش ازن در فصل گرم خودش را نشان می‌دهد. در هیچ فصلی نمی‌توان از مشکل آلودگی هوا آزاد شد. چند هفته‌ای که باد و بارندگی بیشتر است، احتمال اینکه روز‌های «پاک» بیشتر شوند، زیاد است، اما به محض اینکه وزش باد کمتر شود، دوباره شاخص‌های آلودگی بالا می‌روند و شهر به شکل ناسالم برای گروه‌های حساس درمی‌آید.

روز گذشته هم تهران در شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس بود و در روز‌های آینده با بیشتر شدن رفت‌و‌آمد‌های پایان سال و خرید‌های شب عید، میزان آلایندگی باز هم بیشتر می‌شود.

با وجود بیماری کرونا، همچنان آلودگی هوا عامل مهم مرگ‌ومیر است. آمار ارائه شده در گزارش وضعیت هوای جهانی که در سال ۲۰۲۰ منتشر شده است، نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۹ در سطح جهانی، رتبه آلودگی هوا از پنجمین عامل خطر برای مرگ زودرس به رتبه چهارم رسیده است. در این گزارش آمده است که حدود ۱۲درصد از کل آمار مرگ‌ومیر جهانی مربوط به مرگ مرتبط با آلودگی هواست و در سال ۲۰۱۹، آلودگی هوا منجر به ۶.۶۷ میلیون مرگ زودرس در سراسر جهان شده است.

با این حساب، آلودگی هوا بیشتر از کرونا باعث از دست رفتن جان انسان‌ها شده است. در قسمت دیگری از این گزارش به این موضوع اشاره شده که در سال گذشته آلاینده ذرات معلق کمتر از ۵/۲ میکرون در هوای آزاد عامل ۱۴/۴ میلیون مرگ و در فضای بسته عامل ۳۱/۲ میلیون مرگ شده است. در این بین، فقط مازوت و بنزین بی‌کیفیت این‌همه تلفات ایجاد نکرده‌اند، بلکه آلاینده ازن نیز سبب ۳۶۵ هزار مرگ زودرس درجهان شده است.

ازن در فصل سرد

اما دیروز و زمانی که آمار فوتی‌های کرونا در کشور دوباره ۳ رقمی شد، شاخص ازن در هوای تهران (براساس میکروگرم در مترمکعب) به نزدیک ۳۰ رسیده بود. این شاخص در آذر و دی‌ماه امسال که مصادف با وارونگی هوا و شدت گرفتن بحث مازوت‌سوزی بود، روی عدد ۱۰ قرار داشت و احتمالا در خرداد و تیر تا ۱۵۰ هم پیش می‌رود.

مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران درباره نسبت میان افزایش دما و بیشتر شدن آلودگی ازن می‌گوید: در بحث کنترل آلودگی هوا، ۲ فصل سرد و گرم را در نظر می‌گیریم. از اواخر آبان و اواسط آذر میزان ذرات معلق زیر ۵/۲ میکرون در هوا زیاد‌تر شده و با وقوع وارونگی دما باعث شدت گرفتن آلودگی می‌شود. تقریبا از نیمه‌خرداد هم شاهد بالا رفتن آلودگی ازن از شاخص ۱۰۰ هستیم که در خرداد ۹۹ نیز این اتفاق افتاد.

حسین شهیدزاده می‌افزاید: برای افزایش روز‌های پاک باید برنامه‌های طولانی‌مدت و مؤثر اجرا شود؛ مانند اینکه در سال ۸۲ جلوی تولید خودرو‌های کاربراتوری گرفته شد و با این کار آلودگی منوکسید‌کربن کاهش قابل‌توجهی پیدا کرد. امروزه در بیشتر ایام سال شاخص منوکسیدکربن زیر ۵۰ یا بین ۵۰ و ۱۰۰ است. در همین سال میزان سرب بنزین هم کاهش شدید پیدا کرد و خوشبختانه الان با آلودگی سرب روبه‌رو نیستیم.

او می‌گوید: بدون اینکه کاری برای کنترل آلودگی هوا انجام دهیم، سطح آلودگی پایین نمی‌آید؛ زیرا جمعیت شهر‌ها و تردد آن‌ها با خودرو باعث تولید مواد آلاینده می‌شود. موضوع از رده خارج کردن خودرو‌های فرسوده بار‌ها به تأخیر افتاده یا به‌صورت کامل اجرا نشده است. استاندارد تولید خودرو هم وضعیت مشابهی دارد. این مسائل معمولا به شرایط اقتصادی وابسته است و به کمک دولتی در قالب وام نیاز دارد که با وجود مشکلات کنونی ممکن نیست.

شهید‌زاده می‌افزاید: ازن یک آلودگی ثانویه است، یعنی از اگزوز خودرو یا دودکش کارخانه ازن بیرون نمی‌آید، بلکه از آلاینده‌های موجود در هوا ساخته می‌شود. انتشار اکسید‌های نیتروژن یا ناکس و ترکیبات آلی فرار در مجاورت گرما و تابش خوشید باعث تولید ازن در هوا می‌شود. بخار بنزین که یکی از ترکیبات آلی فرار است در ۳ مرحله از بنزین متصاعد می‌شود؛ زمانی که بنزین وارد تانکر می‌شود تا به پمپ بنزین فرستاده شود، در زمان تخلیه تانکر در مخزن پمپ بنزین و در زمانی که بنزین از طریق نازل وارد باک خودرو می‌شود.

او از طرحی به نام «کهاب» برای بازگرداندن بخار بنزین به مخزن می‌گوید و شرح می‌دهد: زمانی قرار بود از طریق لوله‌هایی در اطراف نازل، بخار بنزین را دوباره به مخزن تزریق کنند، اما در پمپ‌های بنزین عمومی اجرا نشد. این بوی شدید اطراف پمپ بنزین‌ها که در فصل گرما بیشتر می‌شود، نشانه تبخیر بنزین است. شهید‌زاده تأکید می‌کند: خودرو‌های انژکتوری در هنگام احتراق ناکس (NOX) بیشتری از خودرو‌های کاربراتوری تولید می‌کنند، اما این ماده در کاتالیست‌های اگزوز جذب و تبدیل به گاز‌های بدون آلودگی می‌شود.

حالا باید دید چند خودروی انژکتوری دارای کاتالیست سالم هستند؟ می‌شود این میزان را از خودرو‌هایی که برای دریافت معاینه فنی برتر به مراکز معاینه فنی می‌روند، ارزیابی کرد. برای دریافت معاینه فنی برتر باید کاتالیست سالم داشت، ولی درصد کمی از خودرو‌ها این شرط را دارند. حالا اگر این درصد را به‌خودرو‌های درون شهر تعمیم بدهیم، متوجه می‌شویم که مقدار زیادی از خودرو‌ها در حال تولید اکسید‌های نیتروژن هستند که با اضافه کردن آن‌ها به بخار بنزین مواداولیه برای بیشتر شدن ازن فراهم می‌شود.

مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران اضافه می‌کند: آلودگی هوا درست مانند ترافیک است؛ زیرا عوامل و افرادی که آن را ایجاد می‌کنند همان کسانی هستند که بیشتر از همه از آلودگی رنج می‌برند و آسیب می‌بینند.

براساس گزارش وضعیت هوای جهانی در سال ۲۰۲۰ میزان مواجهه جمعیت ایران با آلاینده ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون در سال ۲۰۱۹ نسبت به سال ۲۰۱۰ کاهش و درباره آلاینده ازن افزایش یافته است؛ بنابراین آمار‌ها بیش از ۹۰ درصد از جمعیت جهان در معرض هوای آلوده هستند و بیشترین مواجهه با آلودگی هوا در آسیا، آفریقا و خاورمیانه رخ داده است.

همچنین ۱۰ کشوری که بیشترین میزان مواجهه با آلودگی هوا در سطح جهان را دارند، در این مناطق واقع شده‌اند. در طول یک دهه گذشته شاخص‌های تعیین آلودگی هوا سختگیرانه‌تر شده‌اند و شهرداری و دیگر نهاد‌ها اقداماتی برای کاهش آلاینده‌ها یا افزایش حمل‌ونقل عمومی انجام داده‌اند، اما شهر‌های بزرگ کشور و همین‌طور پایتخت همچنان با معضلی به نام آلودگی هوا روبه‌رو هستند که در هر فصل به شکلی بروز می‌کند.