سوالات مسابقات تلویزیونی چگونه طراحی می‌شود؟
- فارس نوشت: مسابقه‌های تلویزیونی از ابتدای ساخت تا به حال که سالهاست از آن می‌گذرد همواره محبوب بوده اند. این محبوبیت هم در ایران قابل توجه است و هم در خارج از کشور. این توجه به مسابقه و سرگرمی تا جایی اهمیت دارد که اتاق فکر‌های بزرگی برای آن طراحی می‌شود و پول‌های هنگفتی صرف ساخت دکور برای آن می‌شود.
** «منوچهر نوذری» و طرح سوال‌های خاص در مسابقه هفته
در ایران هم مسابقات تلویزیونی از دیرباز مورد توجه بوده اند. از جمله این مسابقات میتوان به «مسابقه هفته» با اجرای زنده یاد منوچهر نوذری اشاره کرد. مسابقه‌ای که از بسیاری از برنامه‌های دوران خود پربیننده‌تر بود و با اجرای گرم نوذری، هواداران بسیاری داشت. سوالات این مسابقه بیشتر به اطلاعات عمومی اختصاص داشت و، چون آن زمان اینترنت و فضای مجازی نبود، بیشتر کسانی در این مسابقه برنده می‌شدند که مطالعه بیشتری داشتند.
**از راز سیب تا مردان آهنین.
اما در دهه هشتاد، شکل و شمایل مسابقات با تغییر قابل توجهی همراه شد. بیشتر مسابقات به سمت طراحی‌های رمزآلود رفته بودند که از جمله آن‌ها میتوان به راز سیب اشاره کرد. همچنین برخی مسابقات نظیر مردان آهنین نیز متکی بر قوای جسمانی بودند. در این مقطع بازار مسابقه‌های متکی بر اطلاعات عمومی و هوش کمرنگ‌تر شدند. تا میانه دهه نود، مسابقات تلویزیونی از رونق افتادند تا اینکه دوباره طی سال‌های اخیر دوباره اتاق فکر‌ها به راه افتادند و تلاش برای برگرداندن مسابقات از سر گرفته شد. از جمله آن‌ها هم میتوان به «برنده باش»، «ایرانیش»، «ایران» و... اشاره کرد.
**سرگرمی با چاشنی آموزش
هدف اصلی از طراحی مسابقه‌های تلویزیونی در وهله اول سرگرم کردن مخاطبان است که این روز‌ها شاید تعداد مخاطبانی که دوست دارند در استودیوی برنامه حاضر شوند و خودشان شرکت کننده برنامه باشند از تعداد مخاطبانی که پای تلویزیون نشسته و از منزل برنامه را تماشا می‌کنند، بیشتر است. در این بخش باید گفت تهیه کننده‌هایی که در زمینه تولید مسابقه تبحر خاصی دارند، این را می‌دانند که خلاقیت در طراحی مسابقه از اصولی‌ترین مواردی است که باید رعایت کنند.
** «ایران» مسابقه‌ای برای تمام کشور
مسابقه «ایران» یکی از اندک نمونه‌های سیما است که اگر چه در بخش سرگرمی‌ها ساخته شده است، اما به خوبی توانسته خود را از یک تفریح تلویزیونی صرف دور کند و بار بخشی از آگاهی‌رسانی فرهنگی به توده مردم را بر دوش بگیرد. انتقال دانش ایران‌شناسی در این مسابقه اگر چه به شکل داده‌های فشرده است که در قالب پرسش‌های کوتاه چند گزینه‌ای و پاسخ‌هایی در حد نام جغرافیایی، تاریخی و بزرگان ایرانی و یا بیت‌های کوتاه و ضرب المثل‌ها انجام می‌شود، اما همین‌ها می‌تواند در ذهن مخاطب جرقه‌ای از کنجکاوی و نیاز به دانستن بیشتر درباره ایران را روشن کند که سرآغاز مطالعه بیشتر و آگاهی ژرفتر شود.
فرایند دانش‌گستری این مسابقه از مرحله پیش از اجرای استودیویی آغاز می‌شود، چنان‌که هر شرکت‌کننده باید از نرم‌افزار ویژه مسابقه؛ فهرست چند هزار تایی از پرسش‌ها در زمینه تاریخ، جغرافی، ادبیات، فرهنگ و هنر ایران را دریافت کند، بخواند و پس از گذران گزینش نخستین، وارد مسابقه اصلی شود. در این فرایند آماده شدن تا گام نهادن در گود اصلی مسابقه، شمار زیادی داده‌های کوتاه و خلاصه درباره ایران با پاسخ‌های یک یا چند واژه‌ای به شرکت‌کننده منتقل می‌شود که به فراخور توان آن‌ها را فرا می‌گیرد و در استودیوی مسابقه آن‌ها را به بوته آزمایش می‌گذارد، مانند یک دوره فشرده خودآموز چند هفته‌ای.
اما به جز فرایند آموزشی که برای شرکت‌کننده پیش از گزینش نهایی در جریان است، برای بینندگان مسابقه هم شکل خاص اجرای استودیویی مسابقه که با مکث و ایستادن و زمان دادن روی هر پرسش همراه است، فرصتی برای دریافت داده‌های ارزنده تاریخی، جغرافیایی، و فرهنگی و یادگیری است. شکل نمایش درشت گزینه‌های هر پرسش بر روی کفه دورانی استودیو که شرکت کنندگان باید روی آن بایستند و نمایش گزینه‌ها با زاویه بالا به پایین دوربین هم به دریافت و انتقال اثرگذارتر داده‌ها برای بیننده کمک می‌کنند. حتی انتخاب گزینه‌ها به جای دست با پا و گام برداشتن روی کفه دورانی، خودش یک شکستن عادت و رویه همیشگی مسابقات است که به دید نگارنده عاملی برای یادگیری بیشتر و به خاطر سپاری پاسخ‌ها است.
این شکل انتخاب گزینه، زمانبرتر از انتخاب گزینه‌ها به شکل شفاهی و یا انتخاب با دست از روی مانیتور است. پس این زمان گذرانده شده برای جابجایی شرکت‌کننده و قدم زدن روی کفه پاسخ‌ها به درگیر شدن بیشتر ذهن بینندگان برنامه و یادگیری دیداری و به خاطرسپاری بهتر پاسخ‌ها کمک می‌کند که می‌تواند نشان دهنده زیرکی سازندگان برنامه باشد. گرچه در فصل پیش، برخی از مردم به همین بخش برنامه که انتخاب گزینه‌ها با پا انجام می‌شود اعتراض کرده بودند و آن را بی‌احترامی به شهر‌های خود یا بزرگان ایرانی دانسته بودند، اما دست‌اندرکاران برنامه با کمی تغییر، ترتیبی دادند تا شرکت‌کنندگان روی گزینه پاسخ‌ها نایستند بلکه برای انتخاب گزینه، کنار هر پاسخ بروند تا بازخورد ناخوشایند هم برای کسی نداشته باشد.
**سوالات مسابقات تلویزیونی چگونه طراحی می‌شوند؟
«بهناز پروین» سرپرست طراحان سوال مسابقه «ایران» توضیحاتی را در مورد چگونگی انتخاب و طراحی سوال‌های این مسابقه ارائه کرد.
سرپرست طراحان سوال مسابقه «ایران» درباره تعداد افراد حاضر در تیم طراحی سوال‌ها و تخصص هر کدام از این افراد گفت: سوالات مسابقه «ایران» توسط شش نفر طراحی می‌شود که هر کدام از این افراد در زمینه‌هایی از جمله تاریخ، هنر، ادبیات، فلسفه و روانشناسی، تخصص دارند و مشغول به فعالیت‌اند. خوشبختانه تعامل بسیار خوبی بین طراحان وجود دارد که باعث می‌شود حیطه سوالات آمیخته نشود، موازی کاری به وجود نیاید و نتیجه هماهنگ باشد.
وی درباره مزیت و سختی‌های طراحی سوال‌های این مسابقه که تنها با محوریت کشورمان ایران طرح می‌شود گفت: به نظرم این موضوع در مسابقه «ایران» یک عامل وحدت بخش است و باعث می‌شود کل برنامه جهت‌گیری و هدفی مشترک بین عوامل و مخاطبانش داشته باشد؛ موضوعی ارزشمند که همه بر آن اتفاق نظر دارند. تمدن اصیل و کهنی که همه ما موظفیم از آن دفاع کنیم. این تمدن، کیان، شرف و هویت ماست. ما در طراحی سوال‌ها سعی می‌کنیم که به ابعاد مختلف کشورمان، به ویژه بخش‌هایی که در طول سال‌ها مغفول مانده بپردازیم.
**معرفی ظرفیت‌های سراسر کشور
بهناز پروین در ادامه افزود: خوشبختانه این اتفاق باعث شده تا ظرفیت‌هایی که در کشور موجود است به بهترین شکل ممکن معرفی شود. اینکه مخاطب در پایان هر برنامه متوجه شود این کشور علاوه بر منابع طبیعی، گردشگری و تاریخی غنی، هر روز تولیدات و دستاورد‌هایی دارد و هر روز نیازمند به تلاش بیشتر ما است که به ظرفیت‌های آن اضافه کنیم.
وی ادامه داد: در مورد دشواری‌ها نیز باید بگویم قطعا هر کار تخصصی و دانش محور، با دشواری‌هایی روبرو است، اما به طور خاص در این برنامه میتوان به تعداد زیاد سوالات، تنوع بخش‌ها و بازی‌ها، تفاوت سطح دانش و مطالعه شرکت‌کنندگان و محدودیت‌های رسانه به عنوان سرگرمی اشاره کرد. همچنین لازم است به طور مداوم دانشمان را بالاتر ببریم و از منابع مختلف و اختلاف‌نظر‌هایی که وجود دارد، نتایج رضایت‌بخشی را استخراج کنیم. در عین حال باید مراقب باشیم که آن عامل وحدت بخش در طراحی سوال‌ها منجر به تفرقه و قومیت‌گرایی و حواشی از این قبیل نشود و نادانسته باعث نشویم یک اشتباه، اعتراض‌هایی را برانگیزد.
**در نظر گرفتن سلایق و سطح سواد شرکت کننده
سرپرست طراحان سوال «ایران» با اشاره به در نظر گرفتن سلایق مختلف و سطح سواد شرکت کنندگان و بینندگان در طراحی سوال‌های مسابقه نیز گفت: سوال‌ها در عین حال که تخصصی و جزئی نیستند، ولی آسان و دم‌دستی هم نباید باشند. ما باید میزانی از اطلاعات را به مخاطب بدهیم که در عین اینکه جذاب و تازه است، کسالت‌بار و دور از ذهن نباشد.
وی همچنین درباره سنجش سطح معلومات شرکت‌کنندگان و در نظر گرفتن آن در طراحی سوال‌ها نیز گفت: سطح معلومات تمام شرکت‌کنندگان به یک اندازه نیست. برای ارتقاء سطح دانش افراد حاضر در مسابقه، ا‌پلیکیشن سوال‌های همه جانبه و خوبی را ارائه می‌دهد. این رویه قبل از حضور در مسابقه به شرکت‌کننده آمادگی کاملی خواهد داد به این شکل که افراد یک دوره مطالعاتی کوتاه خواهند داشت که بعد از شرکت در آن به صورت حضوری و با اطلاعات بالاتر وارد مسابقه می‌شوند.
بهناز پروین همچنین درباره منبع قابل اعتماد طراحان سوال برای جلوگیری از اختلاف در میان قومیت‌ها اظهار داشت: ما تلاش کردیم در چنین مواردی از منابع مکتوب معتبر معرفی شده توسط منابع ذی‌صلاح استفاده کنیم.
**این حجم از طراحی سوال سابقه نداشته است
سرپرست طراحان سوال مسابقه «ایران» در ادامه درباره پروسه طراحی پرسش‌های این برنامه گفت: با قاطعیت می‌توانیم بگوییم برنامه‌ای در قالب مسابقه با این کثرت سوال و تنوع بخش‌ها تاکنون در تاریخ تلویزیون کشور سابقه نداشته است. مخصوصا که آن مسابقه متمرکز باشد روی یک موضوع خاص که این اندازه حساسیت‌برانگیز و ارزشمند است. برای طراحی سوال‌ها در ابتدا هر کدام از طراحان بر اساس تحصیلات و تجربه کاری‌شان سوال‌هایی را در ا‌پلیکیشن قرار می‌دهند، در مرحله بعد و برای منطبق کردن سوال‌ها با هر بازی به صورت دسته‌جمعی در گروه تصمیم گرفته می‌شود. ضمن اینکه هر طراح نتیجه مکتوب کار خود را ارائه می‌دهد. سپس توسط اعضای طراح سوال و سایر عوامل پروژه از جمله تهیه‌کننده و کارگردان محترم، سوال تأیید شده و یا اصلاحاتی روی آن صورت می‌گیرد و بعضا حذف می‌شود.
وی افزود: در مرحله بعد سوال‌ها توسط مسئول گروه به لحاظ نگارشی و انطباق با موازین برنامه ویرایش می‌شود و در نهایت به دست عوامل اجرایی می‌رسد. حتی در این مرحله نیز بعضا پیش آمده که از طرف عوامل، سوال‌ها با اصلاحاتی مواجه و ویرایش شده‌اند.
بهناز پروین در پایان گفت: خطا در برنامه‌ای برای شبکه سراسری یک سیما با بیش از صد سوال در هر قسمت، با تنوع در بخش‌های مختلف، درباره ایران عزیز، علیرغم همه تلاش‌های ما اجتناب ناپذیر است. ولی سعی کرده‌ایم در ارتباط مستقیم با مخاطبان نظر‌ها را بشنویم و بررسی کنیم. حتی اگر جایی سهوا اشتباهی رخ داده بابتش عذرخواهی و بلافاصله آن را اصلاح کرده‌ایم.