زیارت معصومین از منظر قرآن کریم

_ روزنامه کیهان نوشت: یکی از مستحبات شرعی، زیارت امامان معصوم و پیامبران (ع) و اهل قبور است. در آموزه‌های دینی به زیارت اولیای خدا و اهل قبور تاکید فراوان شده است. این تاکید از آن‌روست که اهداف و آثاری بر این زیارت‌ها مترتب است که در مطلب حاضر به این اهداف و نیز آداب و احکام آن پرداخته شده است.

زیارت، دیدار کردن با قصد را گویند که در ریشه این واژه مفهوم میل و گرایش نهفته است؛ گویى زیارت‌کننده از دیگران روى گردانده و به سوى زیارت شونده تمایل و قصد کرده است (معجم مقاییس اللّغه، ج ۳، ص ۳۶، «زور») و نیز در معناى زیارت، قصد اکرام زیارت‌شونده و انس گرفتن با او نیز نهفته است. (المصباح، ج ۱- ۲، ص ۲۶۰، «زور»)

 

در آموزه‌های قرآنی برای انتقال این مفهوم از واژه‌هاى «زرتم»، «آمین البیت»، «لتدخلنّ»، «لاتقم على قبره» و تعابیرى که معناى گفته شده را برساند، استفاده شده است.

 

زیارت از هر نوعی مانند زیارت کعبه یا امام یا قبور می‌تواند با اهداف و نیز به انگیزه آثاری انجام شود که مشروع و مقبول پیشگاه الهی است. از جمله اهداف و فلسفه‌ها و نیز آثاری که قرآن برای زیارت بیان کرده می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

 

۱.  بهره‌مندی از فضل الهی: دستیابى به فضل و پاداشهاى الهى، از اهداف زائران کعبه است. (مائده، آیه ۲) پس می‌توان گفت که یکی از اهداف و فلسفه زیارت، بهره‌مندی از فضل و پاداش‌های الهی در دنیا و آخرت است و شخص می‌خواهد این‌گونه با تامین رضایت الهی، از فضل الهی بهره‌مند شود. البته دستیابی به فضل و پاداش الهی مختص به زیارت کعبه نیست، بلکه زیارت امام زنده معصوم (ع) و نیز زیارت قبور پیامبران و امامان معصوم (ع) نیز می‌تواند به همین هدف و فلسفه انجام شود؛ زیرا ارزش مومن از کعبه برتر و بالاتر است و شکی نیست که پیامبران و امامان معصوم (ع) برترین مومنان در هستی هستند و زیارت ایشان و قبورشان نیز می‌تواند تامین‌کننده رضایت الهی و موجب دستیابی به فضل و پاداش‌های الهی باشد. در یکی از روایات امام صادق (ع) آمده است: اَلْمُؤْمِنُ أَعْظَمُ حُرْمَهًًْ مِنَ اَلْکَعْبَهًِْ؛ حرمت مومن از حرمت کعبه بالاتر است (بحار الانوار، ج ۷۴، ص ۳۵۸؛ الخصال، ج ۲، ص ۲۷)؛ پس زیارت مومن برای احترام به او بیشتر از زیارت کعبه ثواب دارد که در بسیاری از روایات به آن اشاره شده است. حضرت فاطمه (س) نقل می‌کند:  لقد قال رسول‌الله (ص) مثل الامام مثل الکعبهًْ اِذْ تُؤْتی ولا تأتی؛ رسول خدا فرمود: مثل امام، چونان کعبه است که بر گردش می‌چرخند و او بر گرد چیزی نمی‌چرخد». (بحارالانوار، ج ۳۶، ص ۳۵۳) پس باید ماموم برای زیارت امام معصوم (ع) برود همان‌طوری که برای زیارت کعبه می‌رود تا این‌گونه از فضل و ثواب و پاداش‌های خاص الهی بهره‌مند شود؛ چنانکه از زیارت کعبه و آثار آن بهره‌مند می‌شود. با نگاهی به آموزه‌های قرآن می‌توان به این نکته توجه داد که فرقی میان زیارت معصوم مرده یا زنده نیست؛ زیرا آنان آگاه‌تر و عالم‌تر و قادرتر به تصرف پس از مرگ هستند و به‌عنوان شاهدان الهی اعمال مردمان را می‌بینند و در قیامت شهادت می‌دهند؛ چرا که آنان مظهر اتم و اکمل الهی هستند و همان‌طوری که خدا همه چیز را اکنون می‌بیند، آنان نیز می‌بینند و گواهی و شهادت می‌دهند. (توبه، آیه ۱۰۵)

 

۲. بهره‌مندی از ثروت و امکانات مادی: زیارت از جمله زیارت کعبه و زیارت معصومان (ع) و مومنان عامل بهره‌مندی از فضل الهی در مسائل اقتصادی و ثروت مادی است (مائده، آیه ۲)؛ زیرا مراد از «یبتغون فضلاً» می‌تواند درخواست افزایش مال باشد. پس این‌گونه نیست که انسان با زیارت تنها به مسائل معنوی و پاداش‌های بزرگ اخروی نائل می‌شود، بلکه این زیارت می‌تواند در زندگی مادی و دنیوی او نیز تأثیرات مثبت داشته باشد و او را از ثروت و مال غنی سازد.

 

۳. رضایت الهی: یکی دیگراز اهداف زیارت از جمله زیارت کعبه، بهره‌مندی از رضایت الهی و آثار آن است. (مائده، آیه ۲) از نظر آموزه‌های وحیانی فرقی میان زیارت کعبه و پیامبران و معصومان (ع) نیست، بلکه زیارت معصومان (ع) که برتر از کعبه هستند، برتر و سازنده‌تر است و رضایت الهی در آن بیشتر از کعبه تبلور و تجلی می‌کند.

 

۴. درخواست دعا: یکی از اهداف و مقاصد کسانی که به زیارت پیامبر (ص) و معصومان (ع) می‌روند، درخواست دعا از ایشان و بهره‌مندی از آن است؛ زیرا این‌گونه می‌توانند از مغفرت و رحمت الهی برخوردار شوند؛ چرا که دعای پیامبر (ص) و معصومان (ع) همانند دعای افراد عادی نیست، بلکه دعای ایشان در پیشگاه خدا مقبول است و شخص می‌تواند این‌گونه از آثار توبه و مغفرت و رحمت الهی بهره‌مند شود. (نساء، آیه ۶۴) از نظر آموزه‌های قرآن، فرقی میان زنده یا غیر زنده بودن معصوم (ع) نیست؛ زیرا آنان شاهدانی الهی هستند (توبه، آیه ۱۰۵) و می‌توانند شفاعت کنند و مردم با توسل به ایشان به اهداف و خواسته‌های خویش می‌رسند. پس با حضور در سر قبور ایشان می‌توان از آنان خواست تا برای زائر دعا کنند و خدا نیز به توسل و شفاعت معصوم (ع)، خواسته مطرح شده زائر از زبان معصوم را اجابت می‌کند.

 

۵. رشد و بهره‌مندی علمی: زیارت پیامبران و معصومان (ع) به هدف و انگیزه رشد و بهره‌گیری علمی آنان می‌تواند انجام شود؛ زیرا آنان در‌های علوم الهی هستند. (کهف، آیات ۶۰ تا ۶۶) البته بر اساس روایات متواتر، مومنان به‌ویژه پیامبران و معصومان (ع) نه تنها دستشان پس از مرگ از دنیا کوتاه نیست، بلکه دستشان نسبت به دنیا بازتر است. معصومان (ع) همانند شهیدان، زنده هستند و به‌عنوان شاهدان توانایی دیدن را دارند و آنچه را می‌بینند در قیامت شهادت می‌دهند. (توبه، آیه ۱۰۵) بر این اساس، کسانی که به زیارت قبور ایشان می‌روند، نه تنها از تعلیمات و تزکیه ایشان سود می‌برند، بلکه آنان موجب رشد علمی و وجودی زائران نیز می‌شوند.

 

۶. مغفرت الهی: زیارت می‌تواند به انگیزه بهره‌مندی از مغفرت و آمرزش الهی انجام شود؛ زیرا زیارت پیامبر (ص) و معصومان به‌عنوان خلفای آن حضرت (ص) موجب بهره‌مندی زائر از مغفرت و آمرزش الهی می‌شود. (حجرات، آیات ۲ و ۳)

 

۷. پاداش بزرگ الهی: کسی که به زیارت معصومان (ع) می‌رود همچنین از پاداش بزرگ الهی بهره‌مند می‌شود و خدا لطف خاصی به او خواهد داشت. (حجرات، آیه ۵)

 

۸. خیر: یکی از آثار زیارت بهره‌مندی از خیری است که نصیب شخص از این زیارت می‌شود. زیارت معصوم (ع) این‌گونه است. خیر نیز به نعمتی گفته می‌شود که مفید و مناسب با شخص است. (حجرات، آیات ۲ و ۳)

۱. زیارت واجب: برخی از زیارت‌ها واجب است؛ چنانکه زیارت خانه خدا برای مستطیع واجب است (آل‌عمران، آیه ۹۷؛ حج، آیه ۲۷)؛ زیارت پیامبر (ص) و معصومان (ع) برای کسب تعلیم و تزکیه نیز لازم و ضروری است؛ زیرا از تمام اعمال از جمله عمل حج این است که به زیارت معصومان (ع) رفت؛ خدا در قرآن، اکمال دین اسلام و اتمام نعمت را مبتنی بر پذیرش ولایت الهی در قالب ولایت معصومان (ع) دانسته است. (مائده، آیه ۳) بنابراین هر عمل عبادی از جمله نماز و روزه و حج می‌بایست با زیارت معصوم (ع) تمام شود و شخص تحت ولایت معصوم (ع) به انتهای کار خویش برسد و این‌گونه اکمال و اتمام تحقق یابد.

 

۲. زیارت حرام: زیارت قبور کافران (توبه، آیه ۸۴)، منافقان (همان) و فاسقان از مسلمان (همان) بر پیامبر (ص) حرام و ممنوع بوده است (همان) و اگر حکم به حرمت زیارت قبور فاسقان و منافقان را نتوان برای مومنان بار کرد، ولی می‌توان گفت که دست‌کم کراهت دارد که انسان مومن به زیارت کسانی برود که منافق و فاسق هستند؛ حال این زیارت در زمان حیات آنان باشد یا پس از مرگ و حضور بر قبرشان. همچنین از نظر آموزه‌های قرآن، هرگونه زیارت قبور به قصد تفاخر و تکاثر نیز حرام و ممنوع است و مسلمان و مومن نمی‌بایست به این انگیزه به زیارت قبور مردگان برود (تکاثر، آیات ۱ تا ۶)؛ زیرا از تهدید به عذاب جهنّم در این آیات، حکم شرعی حرمت استفاده مى‌شود. پس اموری، چون فسق و کفر و نفاق و تکاثر و تفاخرجویی از مهم‌ترین موانع زیارت قبور است.

 

۳. زیارت مستحب: از آیات و نیز روایات معتبر بسیار از جمله سنت و سیره پیامبر (ص) و معصومان (ع) می‌توان این حکم را استنباط کرد که زیارت قبور مومنان و مسلمانان امری مستحب است؛ زیرا پیامبر (ص) به زیارت اهل قبور می‌رفتند و برای آنان دعا می‌کردند، ولی خدا از آن حضرت (ص) خواسته است تا در زیارت خویش این امر را مراعات کند و به سر قبور کافران و منافقان و فاسقان نرود. (توبه، آیه ۸۴) همچنین در روایات است که حضرت فاطمه (ص) به زیارت قبور بقیع و حتی شهدای احد در بیرون شهر مدینه می‌رفت و در آن جا‌ها عزاداری و‌گریه و نوحه خوانی داشت.

در زیارت کعبه و معصوم و قبور مومنان می‌بایست آداب خاص آن را مراعات کرد. از آیات قرآن به دست می‌آید که آداب زیارت به دو دسته تقسیم می‌شود: آداب مخصوص زائر و آداب مخصوص مزور و زیارت‌شونده. این آداب عبارتند از:

 

۱. صدای پایین هنگام زیارت: در زیارت امام معصوم (ع) می‌بایست ادب زیارت رعایت شود و با صدای بلند معصوم (ع) را نطلبید و نخواند. (حجرات، آیات ۳ و ۵) بر این اساس لازم است در محضر معصوم از درخواست حاجت با صدای بلند و داد و فریاد کردن خودداری شود.

 

۲. ایستادن هنگام زیارت: از دیگر آداب زیارت از جمله زیارت قبور، ایستادن در کنار قبر و دعا و درخواست مغفرت و رحمت برای اهل قبور است؛ چنانکه پیامبر (ص) انجام می‌داد. (توبه، آیه ۸۴) به‌نظر می‌رسد که در زیارت معصوم (ع) نیز می‌بایست ضمن ایستادن در نزدشان، از آنان خواست تا برای زائر دعا کنند. (همان)

 

۳. درخواست حاجت و دعا: همچنین بر اساس آیات قرآن درخواست دعا و نیایش از معصومان (ع) هنگام زیارتشان یکی از آداب مستحب است. (همان)

 

۴. اذن دخول هنگام زیارت: در زیارت معصوم (ع) چه زنده و چه بر سر قبرشان، می‌بایست اذن دخول گرفت و همین‌طور وارد نشد. (احزاب، آیه ۵۳)

 

۵. انتظار برای زیارت: از دیگر آداب زیارت معصوم (ع) انتظار و شکیبایی است تا معصوم (ع) اذن دخول دهد و پیش از آن وارد خانه نشود. (حجرات، آیات ۳ و ۵)

 

۶. سلام هنگام زیارت: از آداب زیارت سلام کردن است. البته بر معصوم (ع) است تا در سلام پیش‌دستی کند. (انعام، آیه ۵۴) پس در زیارت معصوم (ع) نه تنها باید سلام کرد، بلکه باید دانست که پیش از سلام دادن، این معصوم (ع) است که بر ایشان سلام کرده است و در حقیقت سلام زائر چیزی جز جواب سلام نیست. در روایت است که معصوم (ع) (حیا کان ام میتا، تسمع کلامی و ترد سلامی)، کلام مرا می‌شنود و سلام مرا پاسخ می‌دهد.

 

۷. تبشیر: خدا پیامبر (ص) را مأمور کرده تا بر زائران خویش بشارت دهد. (انعام، آیه ۵۴) پس از آداب زیارت از سوی معصوم (ع) آن است که بر زائر تبشیر کند و او را به چیزی بشارت دهد که موجب خشنودی اوست. بی‌گمان پاسخ و برآوردن حاجات و درخواست‌های زائران از جمله بشارت‌های معصوم (ع) است.