بررسی عناصر زیست محیطی خلیج فارس و تاثیر آلودگی‌های نفتی بر آن

- خلیج فارس از اکوسیستم‌های کلان و دارای غنا و تنوع زیستی ارزشمندی است که هر گونه تغییر در شرایط زیستگاهی این اکوسیستم آسیب‌ها و خسارت‌های غیرقابل جبرانی را به آن وارد می‌کند. آلودگی‌های نفتی ناشی از حوادث، یا نشت و تخلیه مشتقات نفتی در خلیج فارس یکی از هزاران منابع مختلف و آلاینده‌های تهدیدکننده است که محیط زیست خلیج فارس را مورد هجوم قرار داده است.

 

با توجه به اهمیتی که  محیط زیست خلیج فارس دارد، اگر سازوکاری برای کنترل آلودگی وجود نداشته باشد زمینه نابودی آن فراهم خواهد شد. برای تحقق هدف حمایتی، کنوانسیون‌های بین المللی و منطقه‌ای برای جلوگیری از آلودگی‌های دریایی تنظیم و تدوین شده است. در سطح بین المللی «سازمان جهانی دریانوردی» (IMO) مسوول نظارت و پیگیری و به روز درآوردن مفاد کنوانسیون‌ها و همچنین وظیفه تدوین مقررات جدید را عهده دار می‌باشد.

 

تصویب کنوانسیون ها جهت جلوگیری از آلودگی دریاها

کنوانسیون‌های بسیاری در مورد آلودگی‌های دریایی تصویب شده است ولی تعداد این کنوانسیون‌ها و مقررات بین المللی در خصوص آلودگی‌های نفتی اندک است که از جمله آن‌ها می‌توان به «کنوانسیون مارپول»، «کنوانسیون آمادگی، مقابله و همکاری در برابر آلودگی نفتی»، «کنوانسیون جبران خسارت ناشی از آلودگی نفتی» اشاره کرد. در منطقه خلیج فارس و دریای عمان با همکاری برنامه محیط زیست ملل متحد (UNEP) و کشور‌های منطقه، کنوانسیون کویت و پروتکل‌های آن به منظور حفاظت از محیط زیست دریایی در برابر آلودگی‌ها تدوین گردیده است.

به موجب ماده ۱۶ کنوانسیون تاسیس سازمان منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریایی و به استناد ماده ۳ پروتکل همکاری منطقه ای، تاسیس مرکز کمک‌های متقابل در مواقع اضطراری در دریا تصویب شده است. بررسی کنوانسیون‌ها و مسوولیت‌های سازمان‌های مرتبط با آلودگی نفتی حاکی از این است که بسیاری از دولت‌ها از عضویت در کنوانسیون‌های بین المللی مرتبط، به دلیل عدم امکان دسترسی به فن آوری‌ها و تجهیزات مورد نظر کنوانسیون‌های بین المللی امتناع می‌ورزند و به همین دلیل کشور‌های منطقه خلیج فارس و دریای عمان از لحاظ عضویت در کنوانسیون‌های مرتبط متفاوت هستند.

با وجود این که محدوده دریایی خلیج فارس و دریای عمان به عنوان منطقه ویژه دریایی اعلام گردیده است، ابزار‌های قانونی موجود (کنوانسیون کویت و پروتکل‌های آن) الزامات ویژه‌ای برای حفظ محیط زیست این منطقه قایل نگردیده است. با بررسی قوانین و مقررات و ساختار‌های موجود در مورد آلودگی‌های نفتی در سطح منطقه‌ای و بین المللی به شناسایی نقاط قوت و ضعف آن‌ها و نیاز‌های موجود با جدیت و بصورت علمی با در نظر گرفتن محیط زیست شکننده خلیج فارس راهکار‌های اساسی جهت کاهش آلودگی در خلیج فارس را اجرایی کرد.

محیط زیست دریایی خلیج فارس به علت شرایط اکولوژیک خاصی که دارد و بهره گیری‌هایی که از این محیط و منابع آن می‌شود، در معرض مخاطراتی بطور مستمر قرار گرفته است. خصوصیت نیمه بسته بودن خلیج فارس همراه با پایین بودن میزان جا به جایی و تبادل آب با اقیانوس هند، کمبود میزان بارندگی به طور طبیعی ظرفیت خلیج فارس را در زمینه پخش و پراکندگی و خود پالایی آلودگی‌های محدود ساخته است.

انتقال نفت خام و فرآورده‌های نفتی از این منطقه به سایر نقاط دنیا، که حدود نیمی از مصرف نفت جهانی را شامل می‌شود و آلودگی‌های حاصل از آن عآمل افزون بر تخریب و در فشار قرار دادن محیط زیست در این منطقه است. میزان پالایش آلودگی‌ها از جمله آلودگی‌های نفتی در آن ۳.۱ درصد مجموع آلودگی‌های جهانی و ۴۷ بار بیشتر از حد متوسط مورد قبول محیط زیست دریایی در حجم برابر است.

در این مورد سازمان‌های ذیربط بین المللی، از جمله برنامه محیط زیست ملل متحد، خلیج فارس را همراه با دریایی مدیترانه، دریای بالتیک، دریای سرخ، دریای سیاه جزء مناطق ویژه محسوب و مقررات خاص و شدیدی جهت حفاظت و کنترل آلودگی‌های آن وضع و اعلام کرده اند.

بنابراین، مادامی که نفت خام و سایر فراورده‌های نفتی توسط تانکر‌های غول پیکر جا به جا می‌شود و یا در بنادر از کشتی به کشتی دیگر انتقال می‌یابد، آلودگی امری غیر قابل اجتناب بوده، حفاظت از محیط زیست در این ناحیه را بیش از پیش دشوار می‌کند؛ لذا ضروری است تا با تدبیر از روش‌های جدید و با به کارگیری دستگاه‌های مناسب، موثرتر از همیشه به مبارزه با مخاطرات ناشی از این گونه آلودگی‌ها شتافت.

نظر برخی کارشناسان در خصوص آلودگی نفتی خلیج فارس

مریم قائمی، رئیس مرکز اقیانوس‌شناسی خلیج‌فارس در در این خصوص عنوان کردند که در منطقه‌ای که ما زندگی می‌کنیم، یعنی خلیج فارس- به دلیل حساسیت و استراتژیک بودن آن که ناشی از داشتن هزاران هکتار پهنه‌های بین جزرومدی، ارزش شیلاتی و تنوع آبزیان منطقه، وجود اکوسیستم‌های حساس و منایع عظیم انرژی -نفت و گاز- است اهمیت بسیار بالایی دارد.

مهم‌ترین منابعی که به عنوان منابع آلاینده خلیج فارس به حساب می‌آیند، آلودگی‌های نفتی هستند که به روش‌های مختلف در خلیج فارس به وجود می‌آیند. یکی از این‌ها تصادفاتی است که میان کشتی‌های نفتکش اتفاق می‌افتد، و دیگر عوامل نیز برخورد لنگر کشتی‌ها با خطوط لوله دریایی؛ بهره برداری از چاه‌های نفت و نشتی که از آن‌ها رخ می‌دهد، و همینطور نشت مواد نفتی از اتصالات و خطوط لوله انتقال نفت است که این‌ها از موارد مهم و عوامل ایجاد آلودگی در خلیج فارس هستند.

متخصصان و پژوهشگران محیط زیست در مورد بحث آلودگی نفتی عقیده دارند، که آلوده ساز مجرمی است که قداست حقوق بزرگ‌ترین موجود زنده جهان، یعنی محیط زیست کره زمین را نادیده گرفته و آن را نقض کرده است بنابراین به عنوان یک مجرم در نظر گرفته شده و مجازات‌های کیفری برای او تعیین می‌شود.

در بین کنوانسیون‌های گفته شده کنوانسیون مارپُل تنها کنوانسیون بین المللی است که به نظام مسئولیت کیفری با هدف مقابله با آلودگی نفتی دریایی و پیشگیری از آن اشاره کرده است. اما یکی از ایرادات همین کنوانسیون هم اینکه فقط موارد آلودگی دریایی با منشا کشتی را جرم تلقی کرده و بخش مهمی از منابع آلاینده یعنی سکو‌ها و سازه‌های فراساحلی را نادیده گرفته است، بنابراین نیاز است که توجه بیشتری به پیشگیری از وقوع آلودگی‌های نفتی شود و یکی از این بحث‌هایی که می‌تواند در این زمینه کمک کند اینکه علاوه بر در نظر گرفتن مجازات‌های سنگین؛ وزارت نفت ملزم به نوسازی خطوط لوله‌های انتقال نفت شود تا از نشت و بروز آلودگی جلوگیری شود.

اخیرا هم که کشتی در خلیج فارس با پرچم کره جنوبی در حال حرکت بوده بدلیل ایجاد آلودگی زیست محیطی توقیف شد؛ که این کشتی برای رسیدگی به تخلف انجام شده به یکی از بنادر ایران هدایت شده است؛ و بنابر اخبار‌های ارسال شده؛ موضوع کاملا فنی است و کشتی به دلیل آلوده کردن دریا و با حکم قضایی، برای رسیدگی به تخلف به ساحل هدایت شده است. جمهوری اسلامی ایران هم مانند سایر کشور‌ها نسبت به تخلفات مشابه و بویژه آلوده کردن محیط زیست دریایی حساسیت دارد لذا در چارچوب قوانین با آن برخورد می‌کند.