خیابان ولیعصر،گذرگاه تاریخ

- آن طور که هرازگاهی در رسانه‌ها خبرش می‌پیچد یا مسوولان شهری وعده نهایی شدنش را گاه به گاه در مناسبت‌ها و مجالست هایشان مزه مزه می‌کنند طی ماه‌های پیش رو پروژه خیابان ولیعصر برای ثبت شدن در فهرست جهانی یونسکو فرستاده خواهد شد. اتفاقی که در صورت تحقق، طولانی‌ترین خیابان غرب آسیا را به کانونی برای پذیرا شدن گردشگران و جهانگردان چهارگوشه کره خاکی بدل خواهد کرد. البته آن گونه که از قراین پیداست ثبت این خیابان به عنوان میراث جهانی خود هفت خوان سخت و پر از صعوبتی است که تا شروط ضروری اش برآورده نشود خبری از درج نام خیابان کهنسال پایتخت در سیاهه جهانی یونسکو نخواهد شد. کلاف درهم پیچیده ترافیک و ازدحام و ولوله خودرو‌های فرسوده و دودزا یا آسیب دیدگی درختان تناور و دیرسال سربه آسمان ساییده اش یا لطمه‌هایی که جویبار پهناورش از پس ریزش پسماند و فاضلاب شهری به خود دیده خیابان به یادگار مانده از تاریخ و فرهنگ تهران قدیم را چنان خموده و خجول کرده که نشاط و قوتی برای ایستادن در صف تحفه‌های گونه گون تاریخ را ندارد. مگر آنکه گردانندگان پایتخت در این زمان اندک و اوقات مضیق دستی بجنبانند و چابک و استوار تدبیری کنند برای اصلاح فروبستگی‌های این خیابان دیرمانده مایه ور.

اما ثبت جهانی شدن یک اثر یا بنا از چه خصایصی مایه می‌گیرد؟ مهدی مجابی کارشناس و متخصص میراث فرهنگی این مساله را به وجود ضوابط مقرر شده خاصی گره می‌زند که برای تعیین صلاحیت بنا‌ها و بافت‌ها در نظر گرفته شده است. او در گفت و گویش با میزان از خیابان به عنوان موضوعی نوآمده و بدیع برای ثبت جهانی شدن نام می‌برد: ثبت جهانی موضوعات گوناگونی را در بر می‌گیرد. مانند شهرها، باغ ها، بنا‌ها و مجموعه‌های تاریخی که هر یک دارای ارزش‌هایی هستند و ضوابطی هم در این خصوص وجود دارد که بر مبنای چنین معیار‌هایی این ارزش‌ها تشخیص داده می‌شود. یکی از موضوعات جدید در بحث ثبت جهانی در دنیا خیابان‌ها هستند که البته به تازگی مورد مطالعه و ارزیابی قرار گرفته اند. البته خیابان‌ها مربوط به بافت‌های با ارزش شهری هستند و این نکته را باید در نظر گرفت که خیابان‌ها به صورت مجرد واجد ارزشمندی شناخته نمی‌شوند بلکه همراه با ارزش‌های بافت‌های تاریخی مطرح می‌شوند. در هرحال خیابان هم واحدی است که می‌تواند دارای ارزش زیادی از نقطه نظر شهرسازی و بافت تاریخی و زندگی شهری باشد. از این جهت خیابان هم طبعا مطلوبیت‌های قابل توجهی برای قرار گرفتن به عنوان موضوع ثبت جهانی خواهد داشت. از این جهت خیابان ولیعصر که خود دارای یک تاریخ است و نظام ارزشی ویژه‌ای هم دارد امکان‌هایی را برای مطرح شدن به عنوان یک موضوع ثبت جهانی در خود دارد.

استاد پرسابقه میراث فرهنگی را درباب آنچه که به خیابان ولیعصر برای نمایندگی کردن ارزش‌های فرهنگی و تاریخی ایران برجستگی می‌دهد به پرسش می‌گیریم. پرسش را دشوار و نیازمند کاوشی جدی می‌یابد و به آینده‌ای حوالتمان می‌دهد که پژوهشی جامع در این خصوص انجام گرفته باشد: باید سند ثبت جهانی این خیابان تهیه شود. در یک جمله یا پاراگراف نمی‌توان این مساله را تشریح کرد، چون این یک موضوع تحقیقی است. ولی به طور کلی مولفه‌هایی که برای ارزش گذاری یک اثر ثبت جهانی وجود دارد شامل مولفه‌های گوناگون اجتماعی است. باید این مولفه‌ها از جهت زندگی شهری و الگوی زندگی و همین طور تاریخ زندگی اجتماعی مردم در خیابان و پیرامون خیابان و در ارتباط با این فضا مورد ارزیابی قرار بگیرد. این‌ها همه مواردی هستند که باید به معیار‌ها و شاخصه هایش در فرمت ثبت جهانی به شیوه پژوهشی پرداخته شود. از جمله می‌توان به مسائل کاربری خود خیابان مانند بنا‌ها و ساختمانها، اتفاقات و رویداد‌های تاریخی این خیابان یا مسائل زیست محیطی که دارای اهمیت بالایی است و نیز مناظر طبیعی و تاریخی آن خیابان و انواع و اقسام مولفه‌های دیگری که یک خیابان را واجد ارزش می‌کند اشاره کرد.

چه چیز‌هایی خیابان ولیعصر را درخور دیده شدن و برگزیدن و در رده مواریث فرهنگی کرده است؟ مجابی داشته‌هایی را برای این خیابان بر می‌شمرد که نیازمند توجه و بازپرداخت و اصلاح هستند: آنچه که در ثبت جهانی مورد توجه قرار می‌گیرد به ارزش‌های زنده‌ای بر می‌گردد که وجود دارد یا ارزش‌هایی که در خیابان یا هر موضوعی در ثبت جهانی قابلیت احیا شدن را داشته باشد می‌توان آن‌ها را دو مرتبه به مدار زندگی شهروندان وارد کرد؛ بنابراین با توجه به این دو معیار ما می‌توانیم بگوییم خیابان ولیعصر دارای ارزش‌های بالفعل است و درحال حاضر حتی ارزش‌های زیست محیطی این خیابان که تا حدود زیادی از بین رفته هنوز بخش قابل توجهی از این مطلوبیت هم برای این خیابان باقی مانده است. همچنین ارزش‌های اجتماعی این خیابان هم تا حدودی و در بعضی از قسمت‌ها حفظ شده و آن بخش‌هایی را هم که از دست داده قابل احیاست. ما اگر چنانچه توجه کنیم به ضرورت احیای خیابان ولیعصر و ارزش‌های چشمگیری که این خیابان دارد در چنین حالتی می‌توانیم بگوییم خیابان ولیعصر ارزش‌های ثبت جهانی شدن را دارد.