آشنایی با ستاره شناسی که کور بود

- ابوسعید جرجانی محمد بن علی ضریر ریاضی دان و ستاره شناس ایرانی است که از سرگذشت او اطلاعی در دست نیست. احتمالا در حدود قرن ۳ ق زندگی می‌کرده است. زوتر به پیروی از فلوگل بدون اشاره به ماخذی و دیگران نیز از جمله سارتن احتمالا به تقلید از زوتر او را شاگرد ابن اعرابی دانسته‌اند، ولی بروکلمان این نظر را نادرست خوانده است.

از جرجانی دواثر باقی مانده است که عبارتند از:

۱. مسائل هندسیه، نسخه‌ای از این اثر که در ۱۷۴۰ کتابت شده در قاهره موجود است. جرجانی برای اثبات یک قضیه مشهور هندسی که بر پایه آن، اگر از وسط کمانی از دایره عمودی بر خط شکسته ABC محاط در آن کمان فرود آید آن خط شکسته را به دو قسمت مساوی تقسیم می‌کند دو برهان آورده است. ابوریحان بیرونی این برهان را ضمن ۲۲ برهان از ریاضی دانان یونانی، ایرانی و عرب نقل کرده احتمالا از کتاب مسائل هندسیه گرفته شده است. ابوسعید ضریر جرجانی ریاضی دان و هندسه دان فعال ایرانی در حدود سال ۴۰۰ می‌زیسته است. از نام او برمی آید که اهل شهر باستانی جرجان بوده است.

کامل‌ترین صورت نام وی را ابوریحان بیرونی در یکی از دست نوشته‌های استخراج الاوتار به صورت ابوسعید محمد بن علی ضریر جرجانی آورده است. چون زودتر، ابوسعید ضریر جرجانی ریاضی دان را به اشتباه با ابوسعید ضریر احمد بن خال بغدادی که ادیب و شاگرد ابوعبدالله محمد بن زیاد بن اعرابی بود یکی دانسته است گاهی دوره حیات جرجانی ریاضیدان را قرن سوم ذکر کرده‌اند. جرجانی در رساله مسائل هندسیه از ابوعبدالله شنی که در نیمه دوم قرن چهارم می‌زیست نام برده است. این اشاره موید آن است که محمد بن علی جرجانی با احمد بن خالد ادیب یکی نیست.

۲. رساله‌ای در ترسیم نصف النهارات به نام استخراج خط نصف النهار من کتاب آنالیما و البرهان علیه. نسخه‌ای از این اثر نیز با تاریخ کتابت ۱۷۴۰ در قاهره موجود است. کارل شوی این رساله را از روی همین نسخه به زبان آلمانی ترجمه کرده است.

یان پهو خندا یک ویرایشی از متن عربی این دو رساله را همراه با ترجمه و شرح انگلیسی آن‌ها منتشر ساخته است. جرجانی رساله مسائل هندسیه خود را خطاب به ریاضیدان ناشناخته‌ای شاید ابوریجان بیرونی نگاشته است.

این اثر با حل ترسیمی مسئله‌ای هندسی به کمک یک سهمی و یک هذلولی آغاز می‌شود این مساله هندسی با مساله ابن هیثم در کتاب المناظر وی مرتبط است روش ترسیمی جرجانی صورت دیگری از ترسیم عرضه شده در مقاله چهارم مجموعه (ریاضی) پاپوس اسکندرانی است.

همانندی مذکور این احتمال را پیش می‌آورد که حل ترسیمی جرجانی منشا یونانی داشته باشد. جرجانی سپس راه حل دو مساله مرتبط با تثلیت زاویه و قضیه‌ای درباره ارتفاع مثلث عرضه می‌کند.

مسئله‌های مربوط به تثلیت زاویه با یکی از رساله‌های موجود ابوریحان بیرونی پیوند نزدیکی دارند. بنابر این احتمال دارد که جرجانی مسائل هندسی خود را خطاب به او نوشته باشد. بدین ترتیب رساله مسائل هندسیه جرجانی با برخی از مباحث مهم هندسه دوره اسلامی مرتبط است.

دومین اثر موجود جرجانی با نام استخراج خط نصف النهار من کتاب آنالیما و البرهان علیه چهار فصل دارد، فصل‌های اول تا سوم به ترسیم خط شمال – جنوب بر صفحه‌ای افقی با استفاده از سه سایه نامساوی میله‌ای قائم در سه لحظه متفاوت یک روز مربوط می‌شود.

در فصل چهارم روش تعیین جهات اصلی به وسیله سایه یک شاخص در لحظه مناسب بیان شده است. کارل شوی این رساله را به آلمانی ترجمه و منتشر کرده است. در نیمکره شمالی، روش فصل چهارم تنها در بهار و تابستان قابل استفاده است.

ظاهرا فصل چهارم تالیف خود جرجانی است، اما فصل‌های اول تا سوم مبتنی بر اثر گمشده‌ای به نام آنالیما از دیودوروس اسکندرانی دانشمند یونانی در نظریه ساعت‌های آفتابی است که در قرن اول پیش از میلاد می‌زیسته. تنها اشاره موجود دیگر به آنالیمای دیودورس در فصل بیستم از کتاب افراد المقال فی امر الضلال ابوریحان بیرونی آمده است. دو روش ترسیمی را که جرجانی و ابوریحان بیرونی در این مورد بیان کرده‌اند نویگه باوئر و کندی مقایسه نموده‌اند.

دو برهان کوتاه برگرفته از یک اثر گمشده جرجانی را ابوریحان بیرونی در استخراج الاوتار فی الدائره نقل کرده است.