درس‌هایی که زلزله «بم» به ما آموخت
زلزله بم به ما آموخت که با وجود اینکه نمی‌توانیم از وقوع زلزله جلوگیری کنیم، اما می‌توانیم با کار‌هایی مثل لزوم توسعه ایستگاه‌های لرزه نگاری و شتابنگاری و اهمیت شناسایی و ممانعت از ساخت و ساز روی گسل‌های شهری تلفات جانی را کاهش دهیم.
_ ایسنا نوشت: دکتر علی بیت الهی، دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی درس‌هایی که می‌توان از این زمین لرزه ویرانگر به دست آورد را تشریح کرد و گفت: پنجم دی ماه سال ۱۳۸۲ که این زلزله به وقوع پیوست درس‌های بسیاری برای ما داشت.
لزوم توسعه ایستگاه‌های لرزه نگاری و شتابنگاری
دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی اظهار کرد: آن زمان از جانمایی زلزله و اینکه زلزله به طور دقیق در کجا رخ داده بود اطلاع دقیقی نداشتیم، بنابراین اولین درس از زلزله این بود که چقدر مهم است که ایستگاه‌های لرزه نگاری و شتابنگاری توسعه پیدا کنند. شاید باورکردنی نباشد، اما آن زمان که یک روز پس از زلزله به بم رفته بودیم، معاون عمرانی فرماندار به من گفت که پیش از زلزله من سه زلزله را احساس کردم که درباره هر سه به استاندار وقت اطلاع دادم، اما گویا پاسخ گرفته بودند که ژئوفیزیک چیزی را گزارش نکرده است.
وی افزود: ژئوفیزیک همان مرکز لرزه نگاری است که زلزله‌ها را اعلام می‌کند. واقعا آن جا متوجه شدیم که توسعه شبکه‌های لرزه نگاری و شتابنگاری در تعیین اولیه و هدایت اولیه نیرو‌های امداد و نجات اهمیت دارد. به خاطر دارم که استانداری کرمان می‌گفت که از همه شهر‌های استان کرمان تماس می‌گرفتند که اینجا زلزله آمده، اما از شهر بم تماسی گرفته نمی‌شد، چرا که زمین لرزه بم را ویران کرده بود و امکان تماس وجود نداشت.
بیت الهی گفت: به نظر من همچنان هم تعداد ایستگاه‌های لرزه نگاری و شتاب نگاری حدود یک چهارم اندازه استاندارد است و این‌ها باید بیش از چهار برابر اضافه شوند تا پوشش خوبی برای ثبت زلزله‌ها داشته باشیم.
اهمیت شناسایی و ممانعت از ساخت و ساز روی گسل‌های شهری
وی با اشاره به اهمیت گسل‌های شهری گفت: یکی از دلایل اینکه در بم اینقدر ویرانی اتفاق افتاد، این بود که گسل مسبب زلزله دقیقا از وسط شهر می‌گذشت، به عبارت دیگر شهر روی گسل ساخته شده بود. واضح است که هر چه به چشمه انرژی نزدیک شویم نیرویی که وارد می‌شود بیشتر خواهد بود و وقتی که روی چشمه لرزه‌ای یا همان گسل‌ها یا نزدیک آن ها، ساخت و ساز می‌کنیم بدیهی است که خسارت زیادی هم میبینیم.
دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی گفت: در بسیاری از شهر‌ها اطلاعات دقیق هم در دست نداریم. این نکته بسیار مهم است. در تهران هم چندین گسل داریم که دقیقا از وسط شهر یا در حاشیه کناری مثل گسل‌های شمال تهران، ری، نیاوران، لویزان و.. می‌گذرند.
اهمیت توجه به سیستم ساخت و ساز ساختمان‌های گلی، سنگ و گل یا به طور کلی ساختمان‌های بنایی
وی گفت: یکی دیگر از درس‌های زلزله بم را از ابعاد این فاجعه آموختیم. این‌ها ساختمان‌هایی با آوار سنگین، دیوار‌های ضخیم و سقف سنگین هستند. با توجه به تاریخ و جغرافیای بم که به هر حال به خاطر حالت کویری منطقه دارد، دیوار‌های ضخیم هم در تابستان و هم در زمستان عایق مناسبی بودند که مردم را در سرما و گرما محافظت می‌کردند؛ بنابراین در طول تاریخ مردم به مصالح بومی خاک و سنگ روی آوردند، حتی ساختمان‌های دو طبقه هم دیوار‌هایی از جنس گل داشتند.
وی ادامه داد: تصور کنید این دیوار‌های خشت و گل یا سنگ و گل بسیار سنگین هستند، این‌ها می‌توانند وزن بیشتری تحمل کنند، اما در مقابل تحمل نیروی برش، که همان نیروی زلزله است ناتوان هستند؛ یعنی اگر از پهلو به دیوار نیرو وارد شود به راحتی فرو می‌ریزد. زلزله هم نیروی افقی دارد پس وقتی چنین ساختمان‌هایی با چنین ضخامتی وجود دارد می‌تواند تلفات جانی را بالا ببرد.
بیت الهی گفت: توجه به این قبیل ساختمان‌های نوع گلی، سنگ و گل و خشت و گل با آوار سنگی بسیار مهم است. پس باید درباره تغییر وضعیت چنین ساختمان‌هایی تمهیداتی اندیشید، در غیر این صورت تلفات بسیار بالا خواهد بود. اگر بر زلزله‌های ایران مطالعه کنیم، متوجه می‌شویم که بیش از ۹۵ درصد تلفات زلزله‌ها ناشی از ضعیف بودن ساختمان بوده که اغلب ساختمان‌های بدون اسکلت بودند، به ویژه آن‌هایی که آوار سنگین داشتند، مثل اهر، ورزقان یا شنبه بوشهر که به وضوح خسارات آن را مشاهده کردیم و زلزله ترکمنچای که در میانه هم رخ داد، افرادی که زیر آوار ماندند بیشتر افرادی بودند که آوار‌های سنگین به روی آن‌ها ریخته شده بود.
دبیر کارگروه مخاطرات طبیعی اظهار کرد: مبنای رسمی آمار متعلق به ساخت و ساز متعلق به نفوس و مسکن است، چرا که حدود ۹۵ درصد از ساختمان‌های ما مسکونی هستند، طبق آخرین آمار مرکز آمار ایران که متولی سرشماری نفوس و مسکن است و این آمار هر پنج سال یکبار انجام می‌شود، آخرین آمار سال ۱۳۹۵ بوده است.
وی افزود: بر اساس همان آمار به طور کلی حدود ۲۳ میلیون واحد مسکونی داریم که از میان این‌ها حدود ۱۰ میلیون واحد مسکونی فاقد اسکلت و از نوع ساختمان‌های خشت و گل، آجر و آهن، سنگ و آهن و.. است که نوعی از آن‌ها را در بم هم مشاهده کردیم. در بسیاری از روستا ها، بافت‌های فرسوده شهری بسیار دیده می‌شود و می‌توان گفت که حدود ۴۳ یا ۴۴ درصد از ساختمان‌های واحد‌های مسکونی از نظر سازهای فاقد کیفیت لازم در برابر زلزله هستند و مقاومت کافی را ندارد.
وی گفت: قسمت عمده این ساختمان‌ها در روستا‌ها است که دارای آوار سنگین هستند. چنین واحد‌هایی معمولا در زلزله‌ها خسارت جنبی بیشتری دارند. در شهر‌ها هم اغلب در بافت‌های فرسوده معضل داریم که مثلا در شهری مثل تهران و حتی در مرکز شهر تهران هم داریم و از نزدیک به یک میلیون و صد هزار پلاک ساختمانی، دویست تا ۲۵۰ هزار پلاک در بافت فرسوده هستند و بیش از دو میلیون نفر در چنین بافت‌هایی در تهران زندگی می‌کنند. این حالت را در شهر‌هایی مثل تبریز، مشهد، شیراز، کرمان و.. نیز داریم، یعنی معضل شهری ما در بسیاری از مناطق حاشیه نشینی هم هست.
وی افزود: این ساختمان‌های نا ایمن در زلزله یکی از مشکلات اصلی مدیران بحران خواهد بود.
بیت الهی اظهار کرد: در طول تاریخ نوینی که بعد از توسعه ایستگاه‌های لرزه نگاری داریم، در هیچ شهر بزرگ یا نزدیک به یک شهر بزرگ زلزله بزرگ نداشتیم. باید به این دقت کنیم. به عنوان مثال اگر زلزله‌ای که در استان کرمانشاه رخ داد اگر در شهر کرمانشاه رخ می‌داد نوع بحران متفاوت میشد. در طول تاریخ جدید و دهه‌هایی که ثبت دستگاهی زلزله‌ها هست، هیچگاه زلزله در شهر‌های بزرگ نبوده است، پس باید از این فرصتی که داریم استفاده کنیم و بودجه و سرمایه‌های خاصی را برای تغییر کیفیت ساخت و ساز، بافت‌های فرسوده و.. بگذاریم. اگر سرمایه گذاری نکنیم ده‌ها برابر آن صرف جبران خسارت خواهد شد.
نقش زیرساخت‌های ارتباطی مثل فرودگاه و جاده‌ها در امداد و نجات
دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی اظهار کرد: موضوع دیگری که در زلزله بم حائر اهمیت بود نحوه امداد رسانی بود. اهمیت فرودگاه بم نمایان کرد که چقدر زیرساخت‌ها می‌تواند مفید باشد، شاید از نظر اقتصادی بگوییم که مگر یک شهر می‌تواند چند مسافر داشته باشد، اما از نظر من فرودگاه بم نقش به سزایی در رسیدن نیرو‌های امدادی داشت.
وی ادامه داد: در آن زمان به دلیل اینکه خوشبختانه فرودگاه آسیب ندیده بود هواپیما‌های امدادی کشور‌های مختلف به زمین نشستند، ماشین‌های سنگین از طریق فرودگاه به بم آمد. از نقاط کشور پرواز‌های زیادی در بم به زمین نشست، پس نتیجه می‌گیریم که زیرساخت‌های ارتباطی مثل فرودگاه و جاده‌ها نقش بسیاری در روند امدادرسانی دارند. ما چندین روز در این منطقه بودیم و قطعا این موضوع یکی از درس‌های زلزله بم است.
نقش نیرو‌های بین المللی در امداد و نجات
بیت الهی با بیان اینکه نقش نیرو‌های بین المللی در امداد و نجات را نمی‌توان انکار کرد، گفت: زلزله بم نشان داد که جامعه جهانی در خصوص گرفتاری سایر کشور‌ها همدل هستند و قصد کمک به همدیگر را دارند که باید روابط بین المللی ما به گونه‌ای باشد که بتوانیم از این کمک‌ها برخوردار باشیم. این کمک‌ها در تمام دنیا مرسوم است و حتی کشور‌های پیشرفته هم از دریافت کمک از کشور‌های دیگر استقبال می‌کنند.
وی افزود: ما دیدیم که امکانات، تجهیزات و حتی از نظر علمی حضور نیرو‌های بین المللی کمک کننده است.
لزوم توجه به پیش نشانگر‌های زلزله و پیش لرزه‌ها قبل از وقوع زلزله
دیبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی تاکید کرد: هر چند که ایستگاه‌های لرزه نگاری و شتابنگاری کمی داشتیم، اما طبق گفته معاون فرمانداری بم، سه بار زلزله را احساس کرده بودند. زمانی که چنین اتفاقی می‌افتد بسیار هوشیار می‌شوند که شاید زلزله دیگری اتفاق بیفتد، به طوری که آن زمان شنیدم بعضی‌ها که این را احساس کرده بودند حتی در حیاط خوابیده بودند.
وی افزود: پس گاهی، قبل از زلزله علائمی از لرزش‌های خفیف، سر و صدا یا .. ایجاد می‌شود. حین بازدید از قول مردم می‌شنیدم که چاه‌های فاضلابی صدای شکستگی می‌داده است. زمانی که لایه‌های زمین تحت فشار است گاهی شکستگی‌هایی رخ می‌دهد که با صدا همراه است. اگر به اینگونه مسائل بیشتر حساس باشیم، حداقل در مناطقی مثل شهر‌های کوچک و روستا‌ها مردم می‌توانند این هوشیاری را داشته باشند. هوشیاری بسیار مهم است، چون افراد می‌توانند عکس العمل سریع تری داشته باشند.
عدم تاثیرپذیری از رخ ندادن زلزله‌ها به مدت طولانی
وی گفت: عدم وقوع زمین لرزه در یک منطقه نباید ما را فریب دهد و نباید فکر کنیم که اینجا زلزله نخواهد آمد.
وی افزود: پیش از زمان وقوع زلزله همواره در صحبت‌های خود می‌گفتیم اگر در بم زلزله می‌آمد آن ارگ بمی که چند هزار سال است پابرجاست تا به حال فرو ریخته بود، در حالی که به یکباره زلزله‌ای رخ داد که ارگ بم فرو ریخت. پس نباید فکر کنیم در کشور ما مکانی امن است.
عدم ساخت و ساز دوباره روی محل وقوع زمین لرزه
بیت الهی افزود: اینکه دوباره روی خط گسل زلزله بم دوباره ساخت و ساز کنیم اشتباه محض است، پس عدم ساخت و ساز روی گسل‌ها و مکان‌های خطر درس مهم دیگری است که از زلزله بم گرفتیم، متاسفانه زلزله و گسل آن شناسایی شد، اما بعد از مدت‌ها دیده شد که در همان منطقه ساخت و ساز می‌شود. یا در حاشیه همان منطقه که گسل دیگری وجود دارد هم ساخت و ساز انجام شد.
لزوم توجه به بازتوانی روحی زلزله زدگان تا مدت‌های طولانی
دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی گفت: باید به مساله بازتوانی و رسیدگی طولانی مدت به روح و روان بازماندگان یک زلزله اهمیت داد.
وی افزود: زمانی که بازسازی‌ها به حدی رسید گفتیم کار تمام شد، اما آن مردم زجر دیده نیاز به حمایت‌های روحی و روانی داشتند، هنوز هم برخی از مردم به دلیل عدم بازتوانی روحی و عدم کمک‌های روحی دچار مشکلاتی هستند.
توجه به مبانی شهرسازی طبق اقلیم و شرایط منطقه
بیت الهی اظهار کرد: کل شهر بم شبیه به یک خانه باغ است، این منطقه به دلیل وجود قنات‌ها پر از درخت‌های نخل است. اگر نقشه بم را از بالا نگاه کنیم مثل نگینی در دل کویر است، حیاط خانه مردم همان باغشان است.
وی افزود: متاسفانه عدم توجه به شیوه‌های سنتی نگهداری این باغ‌ها و ساخت و سازهای بی رویه منجر به این شده که این باغ‌ها در معرض خطر قرار گیرد. شهر بم چهره و سیمای خود را از دست می‌دهد، بنابراین توجه به مبانی شهرسازی طبق اقلیم و شرایط منطقه است، در حالی که در ساخت و سازهای اخیر آن میبینیم که به این امر توجه نشده است.
توجه ویژه به مقاوم سازی ساختمان‌های فرهنگی و میراث تاریخی
وی تاکید کرد: درس دیگری که از زلزله گرفتیم این بود که آثار تاریخی بسیار ارزشمند است و حفظ و نگهداری آن‌ها مفید است. بازسازی که در ارگ بم اتفاق می‌افتد بسیار ارزشمند است. اما تا چند ماه پیش می‌دیدیم که قسمت اعظمی از آن نیاز به کار دارد.
وی گفت: این نشان می‌دهد که توجه به آثار تاریخی و مقاوم سازی آن‌ها در برابر زلزله‌ها چقدر اهمیت دارد. البته در برابر زلزله‌های بسیار شدید شاید هیچ ساختمانی نتواند مقاومت کند و در زلزله‌های متوسط هم گاه دیده می‌شود که آثار تاریخی آسیب می‌بینند.
ارسال دیدگاه
دیدگاهتان را بنویسید
نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *