گنجینه پنهان گردشگری «جاجرم»

_ میراث آریا نوشت: شهرستان جاجرم در جنوب غربی استان خراسان شمالی قرار گرفته و از شمال به شهرستان مانه و سملقان، از غرب به شهرستان گرمه، از جنوب به استان سمنان، از جنوب شرق به استان خراسان رضوی، از شرق به شهرستان اسفراین و از شمال شرق به شهرستان بجنورد محدود می‌شود. این شهرستان با مساحت ۳۶۵۴ کیلومتر دارای سه شهر جاجرم، سنخواست و شوقان، سه بخش، پنج دهستان و ۵۵ آبادی است.

 

جاجرم از دیرباز همواره مورد توجه قرار داشته و  بر سر راه‌های کهن کاروان‌رو بوده است. وجود محوطه‌های  باستانی بزرگ از قبیل تپه پهلوان، تپه حیدران و محوطه چَلو و نیز سنگ‌نگاره‌های پیش‌ازتاریخی جربت در شهرستان جاجرم آن را به یکی از قدیمی‌ترین استقرارگاه‌های بشری در خراسان شمالی بدل کرده است. پراکندگی زیاد محوطه‌های باستانی مربوط به دوران اشکانی و ساسانی در این شهرستان، از شکوفایی این خطه در دوره تاریخی و بهره‌گیری از موقعیت مناسب آن بر سر راه ابریشم و معادلات سیاسی و تجاری آن دوران حکایت دارد. جاجرم از شهر‌های مهم دوران اوج و درخشش تمدن خراسان بوده است.

 

جاجرم را باید کانون و جلوه‌گاه تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی در خراسان شمالی دانست. آیین نخل گردانی جاجرمی‌ها در حسینیه بزرگ این شهر در عاشورای حسینی هزاران جاجرمی را از سراسر کشور و خیل علاقه‌مندان را از سراسر استان به‌سوی خود فرامی‌خواند.

 

مسجد جامع جاجرم را باید مهم‌ترین نشانه این جنبه از حیات فرهنگی و دینی‌اش دانست. این مسجد یکی از کهن‌ترین مساجد تاریخی ایران به‌شمار می‌رود. وجود آرامگاه علی بن مهزیار یار نام‌آشنای امام رضا (ع) در جاجرم  و نیز شهرت مفاخری، چون فریدالدین جاجرمی، شیخ اندوقانی، خواجه خاموش و... شواهد گویایی از تاریخ غنی و جایگاه والای فرهنگی و مدنی جاجرم است.

نقوش صخره‌ای جربت با شماره ثبت ملی ۲۴۶۶۲ که در منطقه به «سنگ‌نگاره» معروف شده‌اند در پنج کیلومتری شرق روستای جربت در بخش سنخواست واقع شده‌اند و عبارت‌اند از مجموعه‌ای از نقوش حیوانی شامل کَل، بز کوهی با شاخ‌های بلند، شتر، انسان اسب‌سوار و برخی نماد‌های مذهبی اسلامی و کتیبه‌هایی به خط عربی و فارسی که با خراش و ضربه  یک شیء نوک‌تیز بر بدنۀ صخره‌های سیاه‌رنگ فرو غلتیده در پای دامنۀ کوه، نقش شده‌اند. این مجموعه نقوش کم‌نظیر به دوران پیش‌ازتاریخ تا اسلامی تعلق دارند.

مسجد جامع جاجرم با شماره ثبت ملی ۱۵۸۰ از جمله مساجد کهن ایران متعلق به قرون اولیه اسلامی، در محدوده بافت تاریخی شهر و خیابان شهید رجائی، خیابان ۱۵ خرداد جنوبی واقع شده است. ارگ کاظم خان، باغ و بنای کوشک، آب‌انبار آق فریدون نایب و... از دیگر آثار ارزشمند بافت تاریخی جاجرم است.

آرامگاه خواجه علی ابن مهزیار با شماره ثبت ملی ۱۶۵۸۳ از جمله آثار ارزشمند تاریخی جاجرم به شمار می‌رود که ساخت آن را به دوره ایلخانی نسبت می‌دهند. بر اساس بررسی‌های به‌عمل‌آمده، تا دورۀ قاجار فضای داخلی بقعه و به‌ویژه مرقد، تزیینات آجر‌های لعاب‌دار فیروزه‌ای با نقش برجستۀ آیات شریفۀ قرآنی به خط ثلث و نقوش گیاهی داشته که بعد‌ها به مقبره یارمحمد خان شادلو «سردار مفخم» در بش‌قارداش منتقل و در آنجا نصب شده است، بعد‌ها هم به «گنجینه اسلامی» موزه ملی ایران انتقال داده شده و در آنجا به شماره ثبت ۳۲۷۸ نگهداری می‌شوند.

رباط قلی با شماره ثبت ملی ۴۵۷۴ یکی از باشکوه‌ترین کاروانسرا‌های خراسان شمالی واقع در بخش سنخواست شهرستان جاجرم است. این بنای تاریخی در سه کیلومتری شرق روستای گازان و سه کیلومتری جنوب روستای قلی واقع شده است. طرح کلی رباط قلی مستطیل است با چهار برج در چهارگوشه بنا و یک برج نیز در وسط ضلع‌های شمالی، غربی و جنوبی آن ورودی بنا در وسط ضلع شرقی قرار دارد. بعد از ورودی از طریق یک فضای سرپوشیده چهارطاقی شکل به چهار طرف دسترسی می‌یابد. بارانداز یا حیاط کاروانسرا به‌صورت یک صحن چهار ایوانی است در فرورفتگی ایوان جنوبی یک محراب با بقایای گچ‌بری که بی‌شک نمازخانه کاروانسرا بوده، قرار داشته است.

 

از سبک و سیاق معماری و طرح کلی بنا، نماسازی داخل و خارج بنا و مصالح می‌توان این اثر را جزو آثار شاخص دوران تیموری به‌شمار آورد.

حمام خزینه‌ای جاجرم با شماره ثبت ملی ۲۲۲۱۲ با ۷۰۰مترمربع مساحت در دل بافت تاریخی شهر (خیابان ۱۵ خرداد) و در کنار بقایای ارگ قدیم شهر معروف به نارین قلعه و مسجد جامع قرار گرفته و به دورۀ  قاجاری تعلق دارد. ورودی حمام از طریق پنج پله به رختکن است که خود با یک راهرو ارتباطی موسوم به «میاندر» به گرمخانه متصل می‌شود. در مجموع، این حمام از پنج بخش رختکن یا سربینه، گرمخانه، خزینه و آب‌انبار، گلخن (منبع آب گرم و سرد) و مخزن سوخت تشکیل شده است. مطالعات و مرمت حمام تاریخی جاجرم در  سال ۱۳۹۰ به انجام رسیده و با عنوان موزه تاریخ شهر به بهره‌برداری رسیده است. موزه گرمابه و تاریخ شهر جاجرم شامل هشت غرفه است که در هر یک گوشه‌ای از آداب‌ورسوم و تاریخ و فرهنگ مردم منطقه به نمایش درآمده است. غرفه‌های موزه عبارت‌اند از غرفه استاد حمامی و غرفه پوشاک در قسمت سربینه، غرفه‌های دلاکی، عطاری و باستان‌شناسی در گرمخانه، غرفه محرم برای معرفی آیین نخل گردانی، غرفه معرفی مشاهیر و نیز غرفه معرفی صنایع‌دستی شهرستان جاجرم که در کنار هم تصویر گویایی از تاریخ و فرهنگ منطقه جاجرم برای بازدیدکننده ترسیم می‌کنند.

خانۀ معروف به «شاه‌نشین بنی‌هاشم» روستای خراشا با شماره ثبت ملی ۱۸۷۴۰ یکی از آثار ارزشمند دورۀ قاجار در شهرستان جاجرم است که در دو طبقه ساخته شده و طبقۀ فوقانی محل پذیرایی از مهمانان رسمی و رجال دولتی بوده است. این بنا به لحاظ داشتن تزیینات زیبای گچ‌بری که به‌ویژه در اطراف شومینه‌ها تمرکز یافته و نیز کتیبه‌های ثلث شامل آیات قرآنی، ادعیه، نام پنج‌تن، تاریخ ساخت بنا و نام استاد گچ کار و کاتب (به ترتیب «علی طهرانی» و «علی موسوی» به سال ۱۳۱۰ هجری) زیبا و کم‌نظیر است.

کوهستان بهار که به دلیل سرسبزی به این نام شهرت یافته، یکی از زیباترین و باصفاترین ارتفاعات خراسان شمالی به‌شمار می‌رود. این کوهستان از ذخیره‌گاه‌های ارس در استان است که به دلیل کثرت نزولات آسمانی و بارش برف‌های سنگین در زمستان و باران‌های طولانی در فصول بهار و پاییز و حتی تابستان دارای مراتع سرسبز و چشمه‌های فراوانی است.

این منطقه به وسعت ۸۵ هزار هکتار، از قدیمی‌ترین مناطق چهارگانه کشور به شمار می‌رود که از سال ۱۳۵۲ تحت حفاظت قرار گرفته است. میاندشت منطقه‌ای پوشیده از دشت‌ها و کفه‌های وسیع با اقلیمى خشک، نیمه‌خشک و تراکم گیاهى نسبتاً خوب با دارا بودن یک رودخانه فصلى به نام کال شور به یکی از بهترین زیستگاه‌ها براى یوزپلنگ ایرانی (آسیایی) تبدیل شده است. همچنین این منطقه با داشتن گونه‌های جانوری، چون کاراکال، گرگ، شغال، کفتار، آهو، قوچ و میش، هوبره، گراز، تشى، زرده بر و خرگوش، از جمله غنی‌ترین و متراکم‌ترین زیستگاه‌ها برای این گونه‌های جانورى استپی محسوب می‌شود.

طبر از روستا‌های بخش جلگه شوقان با داشتن باغ‌های فراوان زردآلو، گردو، گلابی و انگور بیشترین باغ‌های منطقه را داراست. قلعه کمرسفید، قلعه سنگینه، حمام تاریخی، چنار کهنسال و چشمه واقع در مرکز روستا، برج‌های نگهبانی، گورستان قدیمی روستا، آسیاب قدیمی، خانه‌های تاریخی و... از جمله آثار تاریخی روستا محسوب می‌شوند. صنایع‌دستی روستا شامل چلنگری، قالی‌بافی، نمدمالی می‌شود. در این روستا چند چشمه و قنات وجود دارد که آب موردنیاز روستا را تأمین می‌کند.

در فاصله حدود ۱/۵ کیلومتری از شمال غربی میدان امام خمینی‌شهر شوقان، چشمه زیبا و معروفی به نام سرچشمه شوقان قرار گرفته است. این چشمه در مجاورت یک کوه واقع شده و آب آن از زیر چندین نقطه از شکاف‌های کوه خارج می‌شود. به دلیل حیاتی بودن این چشمه در تأمین آب شرب مردم شهر شوقان، مردم به این چشمه اعتقاد دارند و به آن نذر می‌کنند. بخشی از آب چشمه نیز پس از گذر از باغات و مزارع وارد جوی‌های شهر شده و فضای سبز شهر را آبیاری‌ می‌کند.